Dünya’nın Şekli ve Hareketleri

Bütün gezegenler, yıldızlar, gaz ve bulutlar da dahil olmak üzere uzayın bütününe “evren” denir. Evrendeki Samanyolu Galaksisi’nde yer alan Güneş ve çekimi altındaki sekiz gezegen ve uyduları ile küçük gök cismi ise Güneş Sistemi’ni oluşturmaktadır. Güneş etrafında dönen, kendi ışık kaynakları bulunmayan gök cisimlerine “gezegen” adı verilmektedir. Güneşin çekimi altında bulunan ve güneş etrafında dönen 8 gezegen: Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün’dür.

Dünya, Merkür ve Venüs’ten sonra Güneş’e en yakın 3. gezegendir. Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı yaklaşık 150 milyon kilometredir. Dünya’nın uydular tarafından gönderilen fotoğraflarına bakıldığında küresel bir şekle sahip olduğu görülür. Ancak Dünya tam bir küre değildir. Kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkin olan özel bir şekle sahiptir. Dünya’nın bu şekline “geoit” adı verilmektedir. Dünya’nın geoit şekli, kendi ekseni etrafında dönüşü sırasında oluşan, merkez kaç kuvvetiyle savrulması sonucu oluşmuştur. Dünya’ya aynı zamanda yerküre de denilmektedir.

Dünya’nın Geoit Şeklinin Sonuçları

• Ekvator’un çevre uzunluğu tam bir meridyenin çevre uzunluğundan fazladır.
• Ekvator’un yarı çapı, kutupların yarı çapından uzundur.
• Yer çekimi kuvveti Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe artmaktadır. Eğer Dünya tam bir küre şeklinde olsaydı yer çekimi her yerde aynı olurdu.

Dünya’nın Küresel Şeklinin Sonuçları

• Güneş ışınları yeryüzüne farklı açılarla düşer. Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı azalır.
  • Güneş ışınları sürekli olarak Ekvator’a dik açı ile gelmez. Sadece 21 Mart ve 23 Eylül ekinokslarında dik açı ile gelir.
• Bunun sonucunda sıcaklık dağılışını da etkilenir. Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe sıcaklık değerleri düşer.
  • Bu olaya “enlem etkisi” denir.
• Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe denizlerin tuz oranı azalır.
• Dünya’nın bir yarısı karanlıkken; diğer yarısı aydınlıktır. Gece ve gündüzü ayıran çizgiye aydınlanma çizgisi ya da daire biçiminde olmasından dolayı aydınlanma çemberi denir.
  • Gece ve gündüzün bu oluşumu ardalanma (birbirini izleme) ile karıştırılmamalıdır. Gece ve gündüzün birbirini izlemesi Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüşü ile ilgilidir.
• Güneş’in doğuş ve batış süresi, Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe artar.
• Meridyenler kutup noktalarında birleşir.
• Meridyen yaylarının uzunluğu ise eşittir.
• Ardışık iki meridyen arasındaki uzaklık Ekvator’dan kutuplara doğru azalır.
• Dünya’nın çizgisel hızı Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır. Hatta kutup noktalarında Dünya’nın dönmediği kabul edilir.
• Güneş ışınlarının atmosferde kat ettiği yol Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe artar.
• Cisimlerin gölge boyu uzunlukları Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe artar.
• Paralellerin uzunlukları Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
  • En uzun paralel; Ekvator’dur.
  • Kutuplarda paraleller nokta şeklini alırlar. Bu nedenle bu paralellere kutup noktaları denir.
• Kutup Yıldızı’nın görünümü kutuplarda daha büyüktür. Kutup yıldızının görünüm açısı bulunulan yerin enlem derecesini verir.
• Harita çizimlerinde bozulmalar söz konusu olur.

✨EK BİLGİ: “Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe ……… artar/azalır” şeklindeki cümleler her zaman Dünya’nın şeklinin sonucudur!

Dünya’nın Hareketleri ve Sonuçları

Dünya’nın iki hareketi bulunmaktadır:

1. Ekseni etrafındaki hareketi (Günlük hareket)
2. Güneş etrafındaki hareketi (Yıllık hareket)

Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafındaki Hareketi (Günlük Hareket)

Dünya’yı iki eşit parçaya bölen ve dünyanın tam merkezinden geçtiği varsayılan çizgiye eksen denir. Aynı zamanda eksen, kuzey kutup noktası ile güney kutup noktasından geçtiği varsayılan çizgidir. Dünya’nın ekseni etrafında tam bir tur dönmesine ise Dünya’nın eksen hareketi adı verilmektedir. Dünya bu hareketini 24 saatte tamamlar. Geçen bu süreye de 1 gün denir. Dünya, kendi ekseni etrafında atmosfer ile döndüğü için dönüşü hissedilmez. Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hızı en fazla Ekvator’dadır. Bu hız saatte 1670 km/saattir. Kutuplarda ise hızı sıfır olarak kabul edilir.

Dünya batıdan doğuya doğru döner. Bu nedenle Güneş doğudan doğar ve batıdan batar. Gün doğuda erken başlar ve erken biter. Batıda ise geç başlar ve geç biter. Bu nedenle de doğuda bulunan bir noktanın yerel saati batıya göre her zaman ileridir. Örneğin; Çin’in yerel saati Türkiye’ye göre ileridir. Bu ise, Dünya’nın dönüş yönü ile ilgilidir.

• Dünyanın ekseni etrafında dönmesinin sonucunda “açısal hız” ve “çizgisel hız” adı altında iki türlü hız çeşidi ortaya çıkar.
  • Açısal Hız= Dairesel dönüş hareketi yapan hareketlinin birim zamandaki açı değeridir. Açısal hız her yerde aynıdır ve 360°dir. Meridyenlerin arasındaki 4 dakikalık zaman farkı açısal hızdan kaynaklıdır.
  • Çizgisel Hız= Birim zamanda kat edilen yola denir. Herhangi bir noktanın dönüş hareketi sırasında Güneş’in önünden geçiş hızıdır. Dünya’nın şeklinden dolayı Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe hız azalır. Çizgisel hız en fazla Ekvator’dadır ve saatte 1670 km’dir. Kutuplarda ise hızı sıfır olarak kabul edilir. Çizgisel hızın sonuçları:
    • Ekvator ve çevresinde Güneş hızlı doğar ve hızlı batar.
    • Kutuplara doğru gidildikçe Güneş’in doğuş ve batış süresi uzar.
    • Merkezkaç kuvveti Ekvator’da daha fazladır.
    • Atmosferin kalınlığı Ekvator’da daha fazladır.

❗KARIŞTIRMA: Açısal hız Dünya’nın her yerinde aynıyken; çizgisel hız Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.

📚EK BİLGİ: Gün içerisinde oluşan ve bir günlük zaman içerisinde gelişen veya meydana gelen olayların hepsinin nedeni; Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi ile ilgilidir!

Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafında Dönmesinin Sonuçları

• Gece ve gündüz birbirini takip eder (ardalanır).
• Günlük sıcaklık farkları oluşur.
  • Günlük sıcaklık farkı, gündüz ile gece arasında oluşan sıcaklık farkına denir. Günlük sıcaklık farkı atmosferdeki nem miktarı ile ilgilidir. Nemin az olduğu yerlerde gündüz çok sıcakken geceleri çok soğuk olur. Bu nedenle günlük sıcaklık farkı çok fazladır. Örneğin; çöllerde günlük sıcaklık farkı çok fazladır.
• Güneş’in ufuk düzlemi üzerindeki konumu yani yüksekliği günün saatlerine göre değişir.
  • Güneş, ufuk çizgisinin en tepesine öğle vaktinde gelirken; tan ve gurup zamanlarında ufuk çizgisinin en altındadır.
• Güneş ışınlarının geliş açısı gün içerisinde değişir.
  • En fazla açı ile geldiği zaman öğle vaktidir. (12.00) Güneş doğduktan sonra öğle vaktine kadar güneş ışın açıları artarken, öğleden batışına kadar süre içerisinde ise azalır.
• Güneş ışınlarının atmosferde kat ettiği yol gün içerisinde değişir.
  • Güneş ışınlarının yeryüzüne ulaştığı en kısa yol öğle vaktidir.
• Güneş ışınlarının atmosferde tutulma oranları da gün içerisinde değişmektedir.
  • En az tutulduğu zaman öğle vaktidir.
• Cisimlerin gölge uzunlukları gün boyunca değişir.
  • Gölge boylarının en kısa olduğu zaman öğle vaktidir. Çünkü Güneş, öğle vaktinde en fazla açıyla gelir.
• Fiziksel (mekanik) çözülmeler meydana gelir.
  • Fiziksel çözülme, kayaçların küçük parçalara ayrılmasıdır. Sadece fiziksel özelliklerinde değişimler meydana gelmektedir. Fiziksel çözülme en fazla çöllerde ve karasal iklimlerde görülmektedir.
  • Sıcaklık farklarından kaynaklanır.
• Atmosfer basıncı gün içerisinde değişir ve sıcaklıkla ters orantılıdır.
  • Gündüz sıcakken atmosfer basıncı en az, gece soğukken atmosfer basıncı en yüksektir.
  • Sıcaklık farklarından kaynaklanır.
• Kara ve denizler farklı ısınıp farklı soğur.
  • Karalar daha çabuk ısınıp soğur.
  • Gündüz karalar sıcak, deniz serindir; gece karalar soğuk, deniz sıcaktır.
• Meltem rüzgarları oluşur.
  • Gündüz karada basınç düşüktür, denizde basınç yüksektir. Bu nedenle rüzgarlar, denizden karaya doğru eser.
  • Gece karada basınç yüksektir, denizde basınç düşüktür. Bu nedenle rüzgarlar, karadan denize doğru eser.
  • Günlük sıcaklık farkı ile ilgilidir.
• Merkezkaç kuvveti oluşur.
  • Birim kütleye etki eden saptırıcı güce denir.
  • Merkezkaç kuvvetinin etkisi ile okyanus akıntılarının yönlerinde, rüzgarların yönlerinde sapmalar meydana gelir.
• Dinamik basınç kuşakları oluşur. (30° ve 60° enlemlerinde)
• Yerel saat farkları oluşur.

Dünya’nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareket)

Dünya’nın güneş çevresine dönerken izlediği yola yörünge denir. Daha geniş tanımı ise; bir gök cisminin başka bir gök cismi etrafında dönerken izlediği yoldur. Dünya kendi ekseni etrafında dönerken aynı zamanda Güneş etrafında da bir yörüngede hareket eder. Dünya’nın Güneş etrafındaki dönüşüne Dünya’nın yıllık hareketi denir. Dünya güneşin etrafındaki dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. Dünya, 939 milyon km’lik yörüngesi üzerinde saatte 108 bin km hızla hareket eder. Dünya’nın yörüngesi ise elips şeklindedir.

📚EK BİLGİ: 1 yıl 365 gün 6 saattir. 4 yılda bir, bu 6 saat toplanarak 1 gün elde edilir. Bu günün eklendiği yıla artık yıl denilmektedir. Artık yıllarda şubat ayı 29 gün sürer. O güne ise artık gün adı verilmektedir.

Dünya’nın yörüngesinin elips şeklinde olmasının bazı sonuçları olduğu gibi Dünya’nın eksen eğikliğine sahip olmasının da bazı sonuçları bulunmaktadır.

Yörüngenin Elips Şeklinde Olmasının Sonuçları

• Dünya günöte ve günberi konumlarına gelir.
  • Günöte (Aphel): Dünya’nın Güneş’ten en çok uzaklaştığı ve en yavaş hareket ettiği gündür. Günöte tarihi 4 Temmuz’a denk gelmektedir.
  • Günberi (Perihel): Dünya’nın Güneş’e en çok yaklaştığı ve en hızlı hareket ettiği gündür. Günberi tarihi 3 Ocak’a denk gelmektedir.
• Güneş’e olan uzaklığı yıl boyunca değişmektedir.
• Yörünge hızı değişmektedir. Dünya güneşe yakınken hızlı, Güneş’ten uzakken yavaş döner.
• Şubat ayı 28 gün sürer.
• Mevsim sürelerinin eşit olmamasının nedenidir.
• Kuzey Yarım Küre’de sonbahar ekinoksu (23 Eylül) iki gün gecikme ile yaşanır.
• Gündüz süresi gece süresinden bu nedenle Kuzey Yarım Küre’de, Güney Yarım Küre’ye göre daha fazladır.

✨Dünya’nın yörüngesi daire olsaydı; yukarıda saydığımız tüm sonuç cümlelerinin sonu “eşittir veya değişmez” olarak değişirdi.

Dünya’nın Eksen Eğikliği

Dünya’nın yörüngesinin, Dünya’nın üzerinden geçtiği varsayılır. Dünya’nın üzerinden geçtiği kabul edilen çizgiye ekliptik (yörünge düzlemi) adı verilir.

Dünya’nın yıllık hareketi sırasında Ekvator düzlemi ile yörünge düzlemi çakışık bulunmazlar. Bu iki düzlem arasında 23°27’lık açı oluşur. Bu açıya Dünya’nın eksen eğikliği denir. Dünya’nın ekseni, ekliptik düzleme tam dik değildir. Dünya ekseni ile ekliptik düzlemi arasında 66°33’, Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlemi arasında sağa doğru 23° 27’lık bir açı bulunmaktadır.

Dünya’nın Yıllık Hareketinin Sonuçları

✨Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketinin sonuçlarında sayılanların asıl nedeni, Dünya’nın ekseninin eğik olmasıdır.

• Yıl boyunca bir noktaya güneş ışınları farklı açılarla düşer.
  • Güneş ışınlarının geliş açısının en fazla değişim gösterdiği yer Orta Kuşak, en az değişim gösterdiği yer ise Tropikal Kuşak ve Kutup kuşağıdır.
• Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol ve tutulma oranları değişir.
• Sıcaklık değerleri yıl boyunca değişir.
• Sıcaklık değerlerinin değişmesi ile yıllık sıcaklık farkları oluşur.
  • Yıllık sıcaklık farkı, yaz ile kış arasında oluşan sıcaklık farkına denir.
  • Atmosferdeki nem oranı ile bağlantılıdır. Nem miktarının az olduğu yerlerde yıllık sıcaklık farkı fazla olur. Örneğin; Kanada, Sibirya gibi.
• Mevsimler oluşur.
• Güneş ışınları aynı anda Kuzey ve Güney Yarım kürelere farklı açılarla gelir.
• Aynı anda Kuzey ve Güney Yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır.
• Dünya’nın Güneş’e karşı konumu yıl boyunca değişir.
  • Gün dönümler ve ekinoksların oluşmasının sebebidir.
• Cisimlerin gölge boyları yıl boyunca değişir.
• Kara ve denizler yıl içinde farklı ısınıp farklı soğurlar.
  • Yazın kara sıcak, deniz soğuktur; kışın kara soğuk, deniz sıcaktır.
• Güneş’in ufuk düzlemi üzerindeki tepe noktasının yüksekliği yıl boyunca değişir.
• Güneş’in doğuşu ve batışı yıl boyunca değişir.
  • Aynı meridyen üzerindeki noktalarda sadece ekinoks tarihlerinde Güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar.
• Aydınlanma çizgisi yıl boyunca yer değiştirir.
  • Bu yer değiştirme kutup noktası ile kutup dairesi arasında oluşur.
  • Aydınlanma çizgisi ekinokslarda kutup noktalarından, 21 Haziran ve 21 Aralık’ta ise kutup dairelerinden teğet geçer.
• Dönencelerin ve kutup dairelerinin sınırlarını belirler.
  • Dönence; Güneş ışınlarının Kuzey ve Güney Yarım kürelerde en son dik açıyla geldiği sınıra denir. Bu sınırlardan birisi, 23°27’ Kuzey enlemidir (Yengeç Dönencesi), diğeri ise 23°27’ Güney enlemidir (Oğlak Dönencesi).
• Matematik iklim kuşaklarının oluşumuna neden olur.
  • Dönenceler arasında kalan kuşak; Tropikal Kuşak,
  • Dönenceler ile kutup daireleri arasında kalan kuşak; Orta Kuşak,
  • Kutup daireleri ile kutup noktaları arasında kalan kuşak; Kutup Kuşağı

Gün Dönümleri ve Ekinoks Tarihleri

Dünya’nın Güneş etrafında dönmesi ve eksen eğikliğine bağlı olarak dört önemli gün ortaya çıkar. Bu günler aynı zamanda mevsimlerin başlangıcıdır. 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerine ekinoks (gece – gündüz eşitliği) tarihleri, 21 Aralık ve 21 Haziran tarihlerine de solstis (gündönümü) tarihleri denilmektedir.

21 Mart Tarihinin Özellikleri

• Ekinoks tarihidir.
• Güneş ışınları Ekvator’a dik açıyla gelir.
• Güneş ışınları atmosfer içinde en kısa yolu izleyerek Ekvatora gelir. En uzun yolu izleyerek de kutup noktalarına gelir.
• Güneş ışınları en fazla enerjiyi Ekvator’a getirirler. En az tutulmaya uğradıkları yer bu yüzden Ekvator’dur.
• Kuzey Yarım Küre’de ilkbahar, Güney Yarım Küre’de sonbahar başlar.
• Aynı meridyen üzerindeki noktalarda aynı anda Güneş tam doğudan doğar ve tam batıdan batar.
• Ekvator üzerindeki cisimlerde öğle vakitlerinde gölge oluşmaz.
• Dünya’nın her yerinde ekinoks yaşanır yani her yerde gündüz ve gece eşittir.
• Aydınlanma çizgisi kutup noktalarından geçer.
• Kuzey Yarım Küre’de gündüzler gecelerden, Güney Yarım Küre’de geceler gündüzlerden daha uzun olmaya başlar.
• Her iki kutup noktasında da Güneş görünür. Fakat Kuzey kutbunda Güneş doğarken, Güney kutbunda batar.
• Kuzey Kutup Noktasında 6 ay gündüz, Güney Kutup Noktasında ise 6 ay gece başlar.

21 Haziran Tarihinin Özellikleri

• Gündönümü tarihidir.
• Güneş ışınları Yengeç dönencesine dik açı ile gelir.
• Güneş ışınları atmosfer içinde en kısa yolu izleyerek Yengeç dönencesine gelir.
• Güneş ışınları en fazla enerjiyi Yengeç dönencesine getirirler. En az tutulmaya uğradıkları yer bu yüzden Yengeç dönencesidir.
• Yengeç dönencesi üzerindeki cisimlerde öğle vakitlerinde gölge oluşmaz.
• Kuzey Yarım Küre’de yılın en kısa gölge boyu oluşur. Güney Yarım Küre’de ise yılın en uzun gölge boyu oluşur.
• Aydınlanma çizgisi kutup dairelerine teğet geçer.
• Kuzey Kutup Dairesi’nde 24 saat gündüz, Güney Kutup Dairesi’nde ise 24 saat gece yaşanır.
• Kuzey Yarım Küre’de yaz, Güney Yarım Küre’de kış başlar.
• Kuzey Yarım Küre’de en uzun gündüz, Güney Yarım Küre’de ise en uzun gece yaşanır.
• Kuzey Yarım Küre’de gündüzler gecelerden, Güney Yarım Küre’de geceler gündüzlerden daha kısa olmaya başlar.
• Kuzey kutup noktasına gidildikçe gündüz süreleri uzar, gece süreleri kısalır.
• Güney kutup noktasına gidildikçe gece süreleri uzar, gündüz süreleri kısalır.

21 Aralık Tarihinin Özellikleri

• Gündönümü tarihidir.
• Güneş ışınları Oğlak dönencesine dik açı ile gelir.
• Güneş ışınları atmosfer içinde en kısa yolu izleyerek Oğlak dönencesine gelir.
• Güneş ışınları en fazla enerjiyi Oğlak dönencesine getirirler. En az tutulmaya uğradıkları yer bu yüzden Oğlak dönencesidir.
• Oğlak dönencesi üzerindeki cisimlerde öğle vakitlerinde gölge oluşmaz.
• Kuzey Yarım Küre’de yılın en uzun gölge boyu oluşur. Güney Yarım Küre’de ise yılın en kısa gölge boyu oluşur.
• Aydınlanma çizgisi kutup dairelerine teğet geçer.
• Kuzey Kutup Dairesi’nde 24 saat gece, Güney Kutup Dairesi’nde ise 24 saat gündüz yaşanır.
• Kuzey Yarım Küre’de kış, Güney Yarım Küre’de yaz başlar.
• Kuzey Yarım Küre’de en uzun gece, Güney Yarım Küre’de ise en uzun gündüz yaşanır.
• Kuzey Yarım Küre’de gündüzler gecelerden, Güney Yarım Küre’de geceler gündüzlerden daha uzun olmaya başlar.
• Kuzey kutup noktasına gidildikçe gece süreleri uzar, gündüz süreleri kısalır.
• Güney kutup noktasına gidildikçe gündüz süreleri uzar, gece süreleri kısalır.

23 Eylül Tarihinin Özellikleri

• Ekinoks tarihidir.
• Güneş ışınları Ekvator’a dik açıyla gelir.
• Güneş ışınları atmosfer içinde en kısa yolu izleyerek Ekvatora gelir. En uzun yolu izleyerek de kutup noktalarına gelir.
• Güneş ışınları en fazla enerjiyi Ekvator’a getirirler. En az tutulmaya uğradıkları yer bu yüzden Ekvator’dur.
• Kuzey Yarım Küre’de sonbahar, Güney Yarım Küre’de ilkbahar başlar.
• Aynı meridyen üzerindeki noktalarda aynı anda Güneş tam doğudan doğar ve tam batıdan batar.
• Ekvator üzerindeki cisimlerde öğle vakitlerinde gölge oluşmaz.
• Dünya’nın her yerinde ekinoks yaşanır yani her yerde gündüz ve gece eşittir.
• Aydınlanma çizgisi kutup noktalarından geçer.
• Kuzey Yarım Küre’de geceler gündüzlerden, Güney Yarım Küre’de gündüzler gecelerden daha uzun olmaya başlar.
• Her iki kutup noktasında da Güneş görünür. Fakat Kuzey kutbunda Güneş batarken, Güney kutbunda doğar.
• Kuzey Kutup Noktasında 6 ay gece, Güney Kutup Noktasında ise 6 ay gündüz başlar.