İklim Elemanı: Basınç

Bikifi Instagram'da

Atmosfer Basıncı

Atmosferi oluşturan gazların yeryüzündeki birim alana yer çekiminin etkisiyle uyguladıkları basınca denir. Atmosfer basıncını ölçen alete barometre adı verilir. Atmosfer basıncının birimi bardır. Barograf ise basıncı sürekli ölçen ve kaydeden alete verilen addır.

Atmosfer basıncı derecesine göre üçe ayrılmaktadır:

1. Normal Basınç= 45° enlemlerinde, deniz seviyesinde (0 metre) ve 15 °C sıcaklıkta atmosferin 1 cm²ye yaptığı basınca denir. Bu basınç 1013 milibar değerindedir.
2. Yüksek Basınç (Antisiklon): 1013 milibardan daha yüksek olan basınçlara denir. Yüksek basıncın görüldüğü yerlerde alçalıcı hava hareketleri bulunmaktadır.
3. Alçak Basınç (Siklon): 1013 milibardan daha az olan basınçlara denir. Alçak basıncın görüldüğü yerlerde yükselici hava hareketleri bulunmaktadır.

📚EK BİLGİ: Hava basıncı ilk kez 1643’te İtalyan bilim insanı Torricelli (Toriçelli) tarafından ölçülmüştür.

Basınca Etkileyen Faktörler

Sıcaklık

Sıcaklık ile atmosfer basıncı ters orantılıdır. Sıcaklık arttıkça atmosfer basıncı düşer. Sıcaklığa yani havanın ısınmasına ya da soğumasına bağlı olarak oluşan basınçlara “termik kökenli basınçlar” adı verilmektedir.

Sıcaklığın artmasıyla hava genişler, hafifler ve yükselir. Yükselen havanın yere yaptığı basıncın azalmasıyla, alçak basınç alanları doğmaktadır. Sıcaklığın azalmasıyla soğuyan havanın hacmi daralır, ağırlaşır ve alçalır. Alçalan havanın yere yaptığı basıncın artmasıyla yüksek basınç alanları doğmaktadır. Örneğin; Ekvator çevresi sürekli sıcak olduğundan, Ekvator çevresinde termik alçak basınçlar oluşmuştur. Kutuplar çevresinde ise sürekli soğuk olduğundan kutupların çevresinde termik yüksek basınçlar oluşmuştur.

Sıcaklık; Dünya’nın şekline, Dünya’nın eksen eğikliğine ve günlük hareketine bağlı olarak değiştiği için atmosfer basıncı da değişmektedir.

Basıncın Dünya’nın Şekline Göre Değişimi

Ekvator çevresinde ısınmaya bağlı olarak, hava kütleleri yükselir ve atmosfer basıncını düşürür. Böylelikle termik alçak basınç (TAB) oluşur. Kutuplarda soğumaya bağlı olarak, hava kütleleri alçalır ve atmosfer basıncını arttırır. Böylelikle termik yüksek basınç (TYB) oluşur. Ekvator ve kutuplardaki termik basınçlar, sıcaklıkla ilgilidir. Oluşumunda Dünya’nın şekli etkilidir.

Basıncın Dünya’nın Eksen Eğikliğine Göre Değişimi

Mevsime göre sıcaklık değişimi olarak da düşünülebilir. Güneş ışınlarının geliş açısını yıl boyunca etkileyen bir faktör de eksen eğikliğidir. Karaların ve denizlerin yıl içinde farklı ısınma ve soğuma özellikleri vardır. Buna bağlı olarak, kara ve denizler üzerinde sıcaklık yıl boyunca değişmektedir. Bunun sonucunda da kara ve denizler üzerindeki atmosfer basıncı mevsimsel olarak farklılık göstermektedir.

Basıncın Dünya’nın Günlük Hareketine Göre Değişimi

Dünya’nın günlük hareketi, güneş ışınlarının geliş açısını gün içerisinde değiştiren bir faktördür.

Karaların ve denizlerin gün içinde de farklı ısınma ve soğuma özellikleri vardır. Buna bağlı olarak, kara ve denizler üzerinde sıcaklık gün boyunca değişir. Bunun sonucunda da kara ve denizler üzerindeki atmosfer basıncı gün içinde farklılık gösterir.

Yükseklik

Yükselti ve basınç ters orantılıdır. Yerden yükseldikçe yer çekiminin azalması ve gazların miktar ve yoğunluğunun azalmasına bağlı olarak basınç da azalır.

Yer Çekimi

Cisimler arasındaki karşılıklı etkileşim olan yer çekimi, atmosferi yerinde tutan kuvvettir. Yer çekimi Dünya’nın şekline bağlı olarak Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe artar. Bu durum basıncın da artmasına neden olur.

Dolayısıyla Ekvator’dan kutuplara ve yüksek yerlerden alçak yerlere gidildikçe yer çekimi arttığı için basınç da artmaktadır.

Yerçekimi ile basınç arasında doğru orantı bulunmaktadır. Yer çekimi arttıkça basınç artacak, yerçekimi azaldıkça basınç azalacaktır.

Dinamik Etmenler

Dünya’nın kendi ekseni çevresinde hareket etmesine bağlı olarak ortaya çıkan savrulma hareketi (merkezkaç kuvveti), basınç kuşaklarının oluşmasına neden olmaktadır.

Ekvatorda ısınıp yükselen hava kutuplara doğru yönelerek 30° enlemleri çevresinde havanın yığılarak çökmesine böylece dinamik yüksek basınç alanlarının oluşmasına neden olmuştur. 30°enleminden etrafa yayılan bu hava 90°enleminden gelen soğuk hava ile karşılaşarak 60° enlemlerinde sıcak havanın soğuk hava üzerinde yükselmesine ve dinamik alçak basınç alanlarının ortaya çıkmasına neden olmaktadır.

Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine ise dinamik basınç merkezleri adı verilmektedir.

❗KARIŞTIRMA: Ekvator ve kutuplardaki termik basınçlar sıcaklık ile ilgilidir ve Dünya’nın şeklinden dolayı oluşur. 30° ve 60° enlemlerindeki basınçlar ise Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi yani günlük hareketi ile ilgilidir.

Basıncın Genel Özellikleri

Alçak Basınç ve Özellikleri

• Alçak basınç merkezlerinde dikey ve yatay olmak üzere 2 türlü hava hareketi bulunmaktadır.
• Hava yükselici hareket yapar.
• Yeryüzünde hava hareketi çevreden merkeze doğrudur.
• Yükselen hava yükseldikçe soğur.
• Soğuyan havanın hacmi küçülür.
• Hacmi küçülen havanın neme olan ihtiyacı azalır.
• Neme olan ihtiyacı azalan havanın nem oranı artar.
• Nem oranı artan hava yoğunlaşmaya başlar.
• Yoğunlaşması artan hava, bulutlu veya yağışlı hava durumu oluşturur.
• Nem oranı fazla, sıcaklık farkı azdır.
• Termik alçak basınç Ekvator’da ve karaların iç kesimlerinde görülür.
• Dinamik alçak basınç 60° enlemlerinde görülür.
• Kimyasal çözünme görülür.
• Bitki örtüsü gürdür.

Yüksek Basınç ve Özellikleri

• Yüksek basınç merkezlerinde dikey ve yatay olmak üzere 2 türlü hava hareketi bulunmaktadır.
• Alçaltıcı hava hareketi görülür.
• Yeryüzünde hava hareketi merkezden çevreye doğrudur.
• Alçalan hava alçaldıkça ısınır.
• Isınan havanın hacmi büyür.
• Hacmi büyüyen havanın neme olan ihtiyacı artar.
• Neme olan ihtiyacı artan havanın nem oranı azalır.
• Nem oranı azalan hava yoğunlaşmadan uzaklaşmaya başlar.
• Yoğunlaşmadan uzaklaşan hava, açık hava veya güneşli hava durumu oluşturur. Alçalan hava ısındığından yağış oluşturma ihtimali azalır.
• Nem oranı az, sıcaklık farkı fazladır.
• Termik yüksek basınç kutuplarda ve karaların iç kesimlerinde görülür.
• Dinamik yüksek basınç 60° enlemlerinde görülür.
• Çöl oluşumuna neden olur.
• Fiziksel çözünme görülür.
• Bitki örtüsü cılızdır.

Yeryüzündeki Sürekli Basınç Alanları

Termik Kökenli Basınç Alanları

• Ekvatoral Alçak Basınç Alanı (Tropikal Siklon): Ekvatoral bölge üzerinde bütün Dünya’yı saran sürekli bir alçak basınç alanı uzanır. Bunun nedeni bu yerlerin devamlı ısınmasıdır. Bu basınç kuşağı kışın güneye, yazın da kuzeye doğru genişler.
• Kutuplar Yüksek Basınç Alanı (Polar Antisiklon): Kutuplar yıl boyunca soğuk olduklarından, bu yerlerde sürekli bir yüksek basınç alanı oluşmuştur. Bu basınç alanı kışın genişler, yazın da daralır.

Dinamik Kökenli Basınç Alanları

• Kutup Altı Alçak Basınç Alanı (Subpolar Siklon): Batı ve Kutup rüzgarları 60° enlemleri civarında karşılaştıktan sonra yükselirler. Dolaysıyla bu enlemlerde alçak basınç alanı oluşur.
• Ekvator Üstü Yüksek Basınç Alanı(Subtropikal Antisiklon): Ekvatoral bölgede, ısınarak yükselen hava kütleleri üst alizeler halinde kutuplara doğru eserken hem Dünya’nın ekseni etrafında dönmesinden hem de yer çekimi ve soğumadan dolayı 30° enlemleri civarında alçalır. Dolayısıyla bu enlemlerde yüksek basınç alanı oluşur. 

İzobar Haritaları

İzobar, eş basınç eğrisi demektir. Yeryüzünde aynı basınç değerlerine sahip olan noktaları birleştiren eğrilere izobar denilmektedir. İzobar eğrileri ile çizilen haritalara ise izobar haritaları adı verilir. Bu haritalar özellikleri ve görünümleri ile izohips veya izoterm haritalarına benzerler. Bu haritalarda basınç değerleri genellikle milibar olarak ifade edilir.

İzobarların Özellikleri

• Bir izobar eğrisi üzerindeki bütün noktaların basınç değerleri aynıdır.
• İzobar eğrileri arasındaki basınç farkları ise birbirlerine eşittir.
• İzobar eğrileri iç içe kapalıdır.
• İzobarların sıklaştığı yerlerde kısa mesafelerde basınç farkı artarken seyrekleştiği yerlerde basınç farkı azdır.
• İç içe küçük halkalarda oluşan izobar adacıkları, alçak basınç veya yüksek basınç merkezlerini göstermektedir.
• İzobar haritaları oluşturulurken izoterm haritalarında olduğu gibi deniz seviyesine indirgenmiş basınç değerleri de kullanılmaktadır.

Temmuz Ayı Dünya Ortalama Basınç Durumu

• Bu dönemde Kuzey Yarım Küre’de yaz, Güney Yarım Küre’de kış mevsimi yaşanır.
• Kuzey Yarım Küre’de karalar alçak basınç, denizler yüksek basınç iken; Güney Yarım Küre’de karalar yüksek basınç, denizler alçak basınç durumundadır.
• Bu ayda en yüksek basınç değerleri, dinamik nedenlerle Güney Yarım Küre’de, Oğlak dönencesi çevresinde görülmektedir.
• Güney Yarım Küre’de ocak ayında parçalar şeklinde görülen yüksek basınç alanları, bu ayda (mevsimin kış olması nedeniyle) kesintisiz kuşaklar oluşturmaktadır.
• Kuzey Yarım Küre’de yüksek basınç alanları, dinamik nedenlerle Hawaii ve Asor Adaları çevresinde oluşmaktadır.
• Bu ayda basınç değerlerinin en düşük Asya Kıtası’nın iç kesimlerinde olduğu görülmektedir. Bu durumun nedeni, karasallık ve mevsimin etkisidir. Bu sahalar ısınmaya bağlı olarak termik kökenli alçak basınç özelliği göstermektedir.
• 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanları bu ayda da kesintisiz bir kuşak oluşturmuştur. Kuzey Yarım Küre’de dinamik nedenlerle oluşan İzlanda ve Aleut dinamik alçak basınç merkezi durumundadır.
• Kuzey Yarım Küre daha sıcak olduğu için bütün basınçlar etki alanlarını kuzeylerine doğru genişletmiştir.

Ocak Ayı Dünya Ortalama Basınç Durumu

• Bu dönem Kuzey Yarım Küre’de kış, Güney Yarım Küre’de yaz mevsimi yaşanır.
• Kuzey Yarım Küre’de karalar yüksek basınç, denizler alçak basınç iken; Güney Yarım Küre’de karalar alçak basınç, denizler yüksek basınç durumundadır.
• Kuzey Yarım Küre’de mevsimin kış olması ve karaların daha fazla olması nedeniyle yüksek basınç alanları daha geniş ve etkilidir.
• Asya Kıtası’nın iç kesimleri (Sibirya) karasallığın etkisiyle basıncın en fazla olduğu yerdir.
• Güney Yarım Küre’de basıncın en fazla olduğu yerler, Oğlak dönencesi çevresidir.
• Güney Yarım Küre’de yaz yaşandığı için karalar üzerinde termik alçak basınç, denizleri daha soğuk olduğu için termik yüksek basınç durumundadır.
• Ekvator çevresi kesintisiz termik alçak basınç konumundadır.
• Ekvatoral bölgede yer alan termik alçak basınç kuşağı biraz güneye kaymıştır.
• Dinamik alçak basınç alanları, Güney Yarım Küre’de 60° enlemleri çevresinde denizellik nedeniyle tam bir kuşak oluştururken, Kuzey Yarım Küre 60° enlemleri çevresinde karasallık nedeniyle kesintiye uğrar.
• Kuzey Yarım Küre’de alçak basınç, dinamik nedenlerle sadece İzlanda ve Aleut adaları çevresinde görülür.
• Atlas Okyanusunun orta kesiminde yer alan Asor Yüksek Basınç sistemi, çevresindeki termik yüksek basınç sistemlerinin etkisinde kalarak zayıflamıştır.
• Güney Yarım Küre daha sıcak olduğu için bütün basınçlar etki alanlarını güneylerine doğru genişletmiştir.