İnsan-Doğa ve Coğrafya

Bikifi Instagram'da

Doğa ve İnsan Etkileşimi

Doğa, çevremizde bulunan ve insan yapısı olmayan her şeydir. İnsanların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı etkileşimde bulundukları fiziki, sosyal, ekonomik ve kültürel ortama “doğal ortam veya doğal çevre” adı verilir. Doğal ortam içerisinde yer alan ve oluşumunda insanın etkisinin bulunmadığı her şeye de doğal unsur denir. Hava, bulut, kar, dağlar, denizler, topraklar, ağaçlar vb. birer doğal unsurdur. İnsan etkisi ile oluşan unsurlara da beşeri unsur denilmektedir. Beşeri unsurlar, doğa ve insan etkileşimi sonucu ortaya çıkmaktadır. Binalar, yollar, köprüler, tarım faaliyetleri, sanayi faaliyetleri birer beşeri unsurdur.

İnsanların yaşamak amacıyla bulundukları ortam; doğal ortamdır. Bu doğal ortamlar farklılıklar gösterebilmektedir. Bunun sonucunda ise insanların beslenme, barınma ve giyinme gibi temel yaşamsal faaliyetlerinin yanı sıra ekonomik faaliyetleri, kültürleri vs. gibi özelliklerinin farklılaşması söz konusu olmuştur.

İnsanın yaşamı doğal koşullara bağlıdır. Örneğin; sıcaklık ve yağışın elverişli olduğu yerlerde orman bitki örtüsü görülmektedir. Bu nedenle o bölgelerde yaşayan insanların evleri ahşap malzemelerden yapılmıştır. Soğuk iklim bölgelerinde insanlar kalın ve kapalı giyinirken sıcak iklim bölgelerinde yaşayan insanlar daha ince ve açık giyinmektedir. Doğa koşulları ekonomik faaliyetleri de etkilemektedir. Örneğin; bitki örtüsünün orman olduğu yerlerde orman ürünlerini işleyen fabrikalar kurulurken, tarımsal faaliyetlerin fazla olduğu yerlerde gıdaya dayalı fabrikaların kurulduğu görülmektedir. Yukarıda açıkladığımız örneklerden de anlaşılacağı üzere doğa, insan yaşamını belirleyen en önemli faktördür. Aynı zamanda gelişen teknoloji ve insanlarda oluşan bilgi birikimleri sayesinde insan da doğa üzerinde etkili olmaya başlamıştır. Mesela barajların kurulması, köprülerin kurulması vs. örnekler sayabiliriz.

• Doğanın insan üzerindeki etkisine örnekler:
  • Soğuk iklim bölgelerinde evlerin kalın duvarlı ve dik çatılı olması,
  • Sıcak iklim bölgelerinde yaşayan insanların ince ve açık giyinmesi,
  • Bitki örtüsünün orman olduğu yerlerde evlerin ahşaptan yapılması,
  • Kar yağışının fazla olduğu bölgelerde kış turizminin gelişmesi,
  • Bitki örtüsünün çayır olduğu bölgelerde büyükbaş hayvancılığının yapılması,
  • Yağışın az olduğu bölgelerde tahıl tarımının yapılması,
  • Deprem, tsunami, kasırga gibi olayların can ve mal kaybına neden olması,
  • Güneydoğu Asya da yaşayan insanların temel besin kaynaklarının pirinç olması,
  • Doğu Anadolu bölgesinde kar yağışı ve don olaylarının ulaşımı olumsuz etkilemesi…

• İnsanın doğa üzerindeki etkisine örnekler:
  • Kanalların yapılması,
  • Barajların kurulması,
  • Denizlerin doldurulması,
  • Bataklıkların kurutulması,
  • Köprü ve tünellerin yapılması,
  • Ormancılık faaliyetlerinin yapılması,
  • Deniz kıyılarına set kurulması,
  • Maden ocaklarının işletilmesi…

Doğayı Oluşturan Unsurlar

İnsanın yaşamsal faaliyetlerini gösterdiği ve doğal şartlar altında gelişen olayların oluşturduğu ortama doğal ortam denilmektedir. Doğal ortamı ise dört temel ortamdan oluşmaktadır: Atmosfer, Hidrosfer, Litosfer ve Biyosfer.

Atmosfer

• Hava küredir.
• Yeryüzünü saran gaz kütlesidir.
• Yağmur, kar, bulut, şimşek gibi hava olayları hava kürede meydana gelmektedir.
• Tüm iklim ve meteoroloji olayları atmosferde gerçekleşmektedir.
• Atmosferin %78’i azot, %21’i oksijen ve %1’i de diğer gazlardan oluşmaktadır.
• Atmosfer olaylarını coğrafyanın alt dallarından biri olan klimatoloji bilimi inceler.

Hidrosfer

• Su küredir.
• Okyanuslar, denizler, göller, akarsular, nehirler, yeraltı suları ve diğer su kaynakları hidrosfer içerisinde yer alır.
• Dünya’nın 4’te 3’ü sulardan oluşmaktadır.
• Su küreyi coğrafyanın alt dallarından biri olan hidrografya bilimi inceler.

Litosfer

• Taş küredir.
• Yer kabuğunun en dış bölümüdür.
• Soğuk, katı ve kırılgan kayaçlardan oluşmaktadır.
• Yerkürenin en ince, soğuk, yoğunluğu en az ve en hafif katmanıdır.
• Sial ve sima olarak ikiye ayrılır.
• Dağlar, taşlar, vadiler ve platolar litosferi oluşturan unsurlardır.
• Taş küreyi coğrafyanın alt dallarından biri olan jeomorfoloji bilimi inceler.

Biyosfer

• Canlı küredir.
• Doğal ortama bağlı olarak varlığını sürdüren canlıların ortamıdır.
• Litosfer, atmosfer ve hidrosferden oluşan doğal ortam içerisinde canlılar yaşar.
• Canlılar küresini coğrafyanın alt dallarından biri olan biyocoğrafya bilimi inceler.

Coğrafyanın Konusu ve Bölümleri

Coğrafyanın Konusu

Coğrafya, yeryüzünde meydana gelen doğal ve beşeri olayların neden ve sonuçları ile yeryüzüne dağılışını inceleyen bir bilimdir. Coğrafyanın konusu, yeryüzüdür. Yeryüzü ise atmosfer, litosfer ve hidrosferin temas alanı ve bütün canlıların yaşama yeridir.

En basit tanımıyla coğrafya; doğa ile insan arasındaki etkileşimi inceleyen bir bilimdir. Coğrafyanın temel amacı; doğal çevre ile insan arasındaki ilişkileri belirlemek ve bu ilişkilerin coğrafi dağılımları ile neden ve sonuçlarını ortaya koymaktır.

Coğrafya bilim olarak eski yunan kaynaklarında geçmektedir. Yunanca geo (yer) ve graphein (betimlemek, tasvir etmek) sözcüklerinden türemiştir. İlk çağlarda genellikle matematik, astronomi ve felsefe gibi alanlardaki düşünürlerin çalışmalarından oluşmuştur. Coğrafya kelimesini ilk kez Eratosthenes kullanmıştır. Coğrafyanın tanınmasını sağlayan ve bilim dünyasına katan kişi ise Aristo’dur.

Coğrafyanın İlkeleri

Coğrafi ayrı bir bilim dalı olarak olayları belirli ilkelere göre ele almaktadır. Bunlar ilkeler; nedensellik, dağılış ve karşılıklı ilgi ilkeleridir.

Nedensellik İlkesi (Neden-Sonuç İlkesi)

Coğrafi olaylar neden ve sonuç ilişkisi içerisinde incelenmektedir. Bütün bilim dallarında olduğu gibi coğrafya içerisinde de “neden” sorusu sorulur ve cevap aranır. Örneğin coğrafya “Neden deprem olur, yağmur neden yağar?” gibi sorular sorar ve sonuçlarına cevap bulur.

Bu nedenle nedensellik ilkesi; olayların neden ve sonucunu araştıran bir ilkedir. Örneğin, yanardağların oluşumunu volkanizma ile açıklanır ve yanardağ olan bölgelerdeki doğa olaylarının sonuçlarını açıklar.

Dağılış İlkesi

Coğrafyaya özgü bir ilkedir. Coğrafi olayların zamanda ve alandaki yayılışı hakkında bilgi verir. Coğrafi olayın ‘nerede’ meydana geldiğini açıklar. Dağılış ilkesindeki en önemli araç haritalardır. Örneğin coğrafya dağılış ilkesi ile “Hortumların en yaygın görüldüğü yer, Kuzey Amerika’dır.” bilgisini ortaya koyar.

Karşılıklı İlgi İlkesi (Bağlantı İlkesi)

Coğrafi olayların birbirleri ile karşılıklı ilişkileri bu ilke ile ortaya konmaktadır. Bu ilke ile fiziki ve beşeri olayların birbirini nasıl etkilediğini açıklanır. Çünkü coğrafyaya göre; her olay başka bir olay veya olgu ile ilgilidir. Örneğin coğrafya; iklim koşullarıyla tarım ürünleri arasındaki ilişkiyi inceleyerek yoğun yağışlı bölgelerde nelerin yetiştirilmesi gerektiği hakkında bilgi verir.

Coğrafyanın Bölümleri

Fiziki Coğrafya

Fiziki coğrafya; coğrafyanın doğal unsurları ile ilgilenen alanına denir. Doğal çevrenin elemanları (canlı ve cansız) ile doğal çevrede olan doğal olaylar fiziki coğrafyanın konusunu oluşturmaktadır. Yani kısaca fiziki coğrafya; bitki, hayvan, toprak, su gibi ögeleri ve aralarındaki ilişkiyi incelemektedir. Jeomorfoloji, klimatoloji, biyocoğrafya, hidrografya ve kartoğrafya fiziki coğrafyaya bağlı bilim alanlarıdır.

• Jeomorfoloji= Yer şekillerinin oluşumunu etkileyen iç ve dış kuvvetleri ve bunların sonucunda hangi yer şekillerinin oluştuğunu ele alan bilim alanıdır. Bu bilim alanının araştırma sahası; litosferdir. Ayrıca bu bilim alanı litosferde bulunan yer şekillerini gruplandırır ve yeryüzündeki dağılışlarını açıklar. Jeomorfoloji; Jeoloji (Yer Bilimi), Jeofizik, Pedoloji (Toprak Bilimi), Litoloji (Taş Bilimi) ve Petrografi (Toprak Bilimi) gibi bilimlerden yararlanır.
• Klimatoloji= İklimin ve iklim elemanlarının (sıcaklık, nem, basınç, yağış gibi) oluşumunu, etkileşimini ve yeryüzündeki dağılışını inceleyen bilim alanıdır. İklim bilimidir.Bu bilim alanının araştırma sahası; atmosferdir. Meteoroloji, Kimya ve Fizik bilimlerinden yararlanır.
• Hidrografya= Yer altı ve yer üstü sularını inceleyen bilim alanıdır. Okyanus ve denizlerdeki su hareketlerini, yer altı ve yer üstü su dolaşımlarını ve bunların özelliklerini inceler. Sular bilimidir. Bu bilim alanının inceleme sahası; genel olarak hidrosferdir. Hidroloji (Su Bilimi), Limnoloji (Göl Bilimi), Hidrojeoloji (Yer Altı Su Bilimi), Oseonografya (Okyanus Bilimi), Potamoloji (Akarsu Bilimi) gibi bilim alanlarından yararlanır.
• Biyocoğrafya= Canlılar coğrafyasıdır. Bitki ve hayvan topluluklarının yeryüzündeki dağılışlarını ve bu dağılışlara etki eden faktörleri inceleyen bilim alanıdır. Biyoloji (Canlılar Bilimi), botanik (Bitki Bilimi), zooloji (Hayvan Bilimi) ve tıp gibi bilimlerinden yararlanmaktadır.
• Kartoğrafya= Harita bilimidir. Yeryüzü şeklini, boyutlarını, hareketlerini; coğrafi olayların yeryüzündeki dağılışını haritalarla gösteren ve harita çizim yöntemleri gibi konuları inceler. Matematik, geometri, istatistik ve fotogrametri (harita yapımı) gibi bilimlerden yararlanır.

Beşeri Coğrafya

İnsanların yeryüzüne dağılışını, dağılışında rol oynayan faktörleri, yaşama biçimlerini ve ekonomik faaliyetlerini inceleyen coğrafya alanıdır. Beşeri coğrafya kısaca insan toplulukları ve doğal çevre arasındaki ilişkileri; nüfus ve yerleşme özellikleri ile ekonomik faaliyet konularını incelemektedir. Beşeri coğrafyanın birçok alt dalı vardır:

• Nüfus Coğrafyası: Nüfusu, nüfus özelliklerini ve dağılışını inceler.
• Yerleşme Coğrafyası: Doğal ortamın yerleşme üzerindeki etkisini, yerleşme özelliklerini ve dağılışını inceler.
• Tarım Coğrafyası: Tarım faaliyetlerinin dağılımını ve dağılımı etkileyen faktörleri inceler.
• Sanayi Coğrafyası: Ulaşım ve ham madde kaynaklarının sanayi üzerindeki etkisini, sanayi bölgelerini ve dağılımlarını inceler.
• Ulaşım Coğrafyası: Ulaşımı, türlerini, dağılımını ve üzerinde etkili olan faktörleri inceler.
• Turizm Coğrafyası: Turizm etkinliklerinin özelliklerini, dağılışını ve etki eden faktörleri inceler.
• Siyasi Coğrafya: Siyasi olayların mekanlar ile bağlantısını, nedenlerini inceler.
• Enerji Coğrafyası: Enerji kaynaklarının oluşumunu, dağılışını ve özelliklerini inceler.
• Kültürel Coğrafya: Kültür özelliklerini ve yeryüzüne dağılışını inceler.
• Ticaret Coğrafyası: Ticarete konu olan coğrafi olayları inceler.
• Sağlık Coğrafyası: Hastalıkların dağılışını ve bunlara etki eden faktörleri inceler.
• Tarihi Coğrafya: Coğrafyanın tarihi üzerinde durur.

Coğrafyanın Tarihi Gelişimi

İlk Çağ’da Coğrafya

• Coğrafya sözcüğü ilk kez bu çağda Eratosthenes tarafından kullanılmıştır.
• Basit gözlemler ve bu gözlemlerden elde edilen bilgilerden hareketle hazırlanmış basit harita çizimleri ile başlamıştır.
• Bu dönemde bilinen dünyanın harita çizimi ve bu dünyadaki bölgelerin ve yerlerin tarihi ile birlikte ayrıntılı tasvir edilmesi şeklinde gelişen bir coğrafya söz konusudur.
• Bu dönemde evrenin oluşumu, insan ve doğanın kaynağını anlama çabası da coğrafyaya yön vermiştir.
• Herodot, Platon, Aristo, Strabon ve Batlamyus gibi düşünürler coğrafyanın gelişiminde önemli rol oynamışlardır.
  • Strabon’nun Geographika (Antik Anadolu Coğrafyası) adlı eseri Anadolu hakkında ayrıntılı bilgilerin olduğu bir eserdir.
  • Batlamyus’un Geographika Hyphegesis (Coğrafya Kılavuzu) adlı eseri ise temel haritacılık ilkelerine ilişkin bilgiler barındırırken bir yandan coğrafya ve kartoğrafyanın gelişimini sağlamıştır.

Orta Çağ’da Coğrafya

• Bu çağda coğrafya biliminin gelişmesinde Müslüman coğrafyacılarının ve matematikçilerin katkıları büyük olmuştur.
• Mesudi, Biruni, İdrisi, İbn-i Batuta, İbn-i Haldun ve Uluğ Bey Orta Çağ’a damgasını vuran ünlü Müslüman coğrafyacılar arasındadır.
• Bu dönem coğrafyacısı İbni-i Hurdazbih İslam coğrafyasının babası kabul edilmektedir.
• Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divanı Lügatit Türk adlı eser her ne kadar bir dil sözlüğü olsa da içerisinde Dünya dil haritası barındırır ve Orta Asya’nın coğrafi özellikleri hakkında bilgi verir.
• Biruni ise Dünya’nın çevresel uzunluğunu, yarı çapını ve 1 meridyen yayının uzunluğunu hesaplamıştır.

Yeni Çağ’da Coğrafya

• Avrupa’da Rönesans ve Reform hareketlerinin sonucunda coğrafya alanında da gelişmeler kaydedilmiştir.
• Müslüman coğrafyacıların ve ilk çağa ait eserlerin Latinceye çevrilmesi bu dönemde olmuştur.
• Keşiflerle dünyanın sınırları büyük oranda genişleyerek coğrafyacıların harita hazırlama ve dünyanın çeşitli kısımlarını tasvir etmede kullanacakları büyük bir bilgi akışı başlamıştır. Kristof Kolomb’un Amerika’yı bulması, Bartolomeu Diaz’ın Ümit Burnu’nu bulması ve Vasko Da Gama’nın Hint Okyanusu’nu ve Hindistan’ı bulması bu dönem coğrafyasının gelişmesine büyük katkı sağlamıştır.
• Yeni Çağ’da Osmanlı Devleti sınırları içerisinde Piri Reis, Kâtip Çelebi ve Evliya Çelebi’nin yapmış oldukları seyahatler ve ortaya koydukları eserler de coğrafyanın gelişimine büyük katkı sağlamıştır.

Yakın Çağ’da Coğrafya

• Coğrafyanın bilimsel nitelik kazanmasında etkili olan araştırma, yöntem ve tekniklerinin ortaya çıktığı 18. Yüzyıl sonlarıyla 19. yüzyıl başları, coğrafyanın gerçek anlamda bilimsel kimliğine kavuşma dönemidir.
• Coğrafyanın bilimsel kimlik kazanmasında özellikle Alexander Von Humboldt, Carl Ritter ve Frederic Ratzel çok önemli bir yere sahiptir.
• Fiziki coğrafyanın kurucusu olarak kabul edilen Alexander Von Humboldt, beşeri coğrafyanın kurucusu olarak kabul edilen Carl Ritter ve Frederic Ratzel’dir.
• Bu bilim insanları coğrafyanın ayrı bir bilim olması ve modern coğrafyanın oluşması için çalışmalar yapmışlardır.