Yeryüzü şekillerinin haritalara aktarılmasında renklendirme yöntemi, kabartma yöntemi, gölgelendirme yöntemi ve izohips yöntemi (eş yükselti) olmak üzere dört temel yöntem kullanılır.
Renklendirme Yöntemi
Bu yöntemin amacı; yer şekillerinin yükselti özelliklerini renklerle göstermektir. Bu yöntem izohips yöntemi ve kabartma yöntemi ile birlikte kullanılabilmektedir. Renklendirme yönteminde renkler yer şekillerini değil, yer şekillerinin yükselti basamakları için kullanılır.
Bu yöntemde yeşil renk her zaman ormanları, tarlaları ve ovaları; kahverengi olan yerler her zaman dağları göstermez. Renklendirme yönteminde yeşil renk alçak yerleri, sarı renk orta yükseklikteki yerleri, kahverengi yükseltinin fazla olduğu yerleri, mavi renk derinliği ifade etmektedir. Fiziki haritalarda bulunan beyaz renk ise buzulları işaret eder.
✨ÖNEMLİ:
Yeşil renk koyulaştıkça yükselti azalır, kahverenginin tonu koyulaştıkça yükselti artar, mavinin tonu koyulaştıkça derinlik artar!
Kabartma Yöntemi
Kabartma yöntemi ile haritalardaki yer şekilleri ölçekli maketleri yapılır. Kısacası üç boyutlu haritalardır. Yer şekilleri, gerçeğe yakın şekilde gösterilir. Bu yöntemle çizilen haritalarda yatay ve dikey olmak üzere iki farklı ölçek bulunur. Taşınması güç ve maliyetlidir.
Gölgelendirme Yöntemi
Bu yöntemin amacı; yer şekillerinin eğim özelliklerini göstermektir. Gölgelendirme yönteminde Güneş ışınlarının yer şekilleri üzerine kuzeybatı yönünden 45° açı ile geldiği kabul edilerek arazi gösterilir. Gölgelerin açık veya koyu olması eğim hakkında bilgi verir. Gölgeler koyu ise eğim fazladır.
Bu yöntemde yükselti basamakları bulunmaz. Bu nedenle gölgelendirme yöntemi ile çizilmiş haritalardan yükselti tespit etmek imkansızdır.
Tarama Yöntemi
Bu yöntemin amacı da yer şekillerinin eğim özelliklerini göstermektir. Tarama çizgileri ile çizilirler. Yer şekilleri kısa, kalın, sık veya ince, uzun, seyrek çizgilerle taranmış olarak gösterilir. Eğim arttıkça tarama çizgilerinin boyları kısalır, sıklaşır ve kalınlığı artarken; eğimin az olduğu yerlerde tarama çizgileri uzar, seyrekleşir ve incelir. Tarama çizgileri yok ise o yerler düzlüktür.
Bu yöntemle araziye ışığın belli bir açıdan geldiği kabul edilir. Işığın geldiği taraf aydınlık (açık gölge), diğer taraf karanlık (koyu gölge) gösterilir.
İzohips Yöntemi (Eş Yükselti)
Deniz seviyesine göre aynı yükseltide bulunan noktaların birleştirilmesiyle elde edilen kapalı eğrilere izohips veya eş yükselti eğrisi denir. Bu yöntemle yer şekillerinin gösterilmesine de izohips yöntemi denilmektedir. Bu yöntemde yer şekillerinin birçok özelliği aynı anda gösterilir.
İzohips haritaları üzerinde engebeler ve yer şekilleri (dağ, tepe); drenaj ağı, akarsu ağı (ırmak, çay); durgun sular (göller, denizler, barajlar); buzullar ve sürekli karlar; bitki örtüsü; kültürel yapıtlar (bina, yol, köprü) ve diğer unsurlar bulunabilir.
İzohipslerin Özellikleri
- İzohipsler iç içe geçmiş kapalı eğrilerdir. Birbirlerini çevrelerler.
- İzohipsler birbirini kesmezler veya uçları açık kalmaz. İzohipsleri kesen çizgiler akarsuları gösterir.
- Her eğri kendisinden yüksek olan eğriyi çevreler. Dolayısıyla en dıştaki eğri en alçak yeri, en içteki eğri en yüksek yeri gösterir.
- Aynı izohips eğrisi üzerinde bulunan bütün noktaların yükseltisi eşittir.
- İzohipslerin nokta halini aldığı yerler dağ doruklarıdır.
- En uzun çizilen izohips eğrisi en alçak, en kısa çizilen izohips eğrisi en yüksek değere sahiptir. (Çukur olan yerler hariç)
- Kıyı çizgisinden 0 metre eğrisi geçmektedir. İzohips eğrilerinin başlangıç noktası deniz seviyesidir. 0 metre değerine sahip noktaları birleştirilmesiyle oluşturulan çizgiye “0 metre izohipsi” ya da “kıyıçizgisi” denir.
- İzohipsler arasındaki yükselti farkına “sabit aralık değeri” denir. Sabit aralık değeri bir izohips haritasının tamamında aynıdır.
- Sabit aralık değerini ölçek belirler. Ölçek küçüldükçe sabit aralık değeri artar.
- Üzerinde ok işareti olan ve izohips çizgilerine göre daha kalın çizilen çizgiler, akarsu çizgileridir.
- Akarsuyun her iki tarafındaki izohipslerin yükseltisi eşittir.
- Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohipsin yükseltisi eşittir.
- İzohipslerin sıklaştığı yerde eğim fazladır.
- İzohipslerin seyreldiği yerlerde eğim azdır.
- İzohips çizgilerinin ters V şeklini aldıkları yerler akarsu vadisini ifade eder. Sivri uçları akarsuyun geldiği yönü, açılan kolları ise gitmesi gereken yönü ifade eder.
- İki akarsu vadisini birbirinden ayıran ve birbirine ters yönde eğimli yüzeyleri birleştiren yerlere sırt denir. Bir sırtın iki tarafında eğrilerin değeri aynıdır.
- Bir haritada bulunan izohipsler arasındaki fark her yerde eşittir.
- Çukur alanlar çukurluk istikametinde ok işareti konarak gösterilir.
- Deniz ya da göllerde aynı derinliğe sahip noktaların birleştirilmesi ile elde edilen eğrilere “eş derinlik eğrisi” ya da “izobat” adı verilir.
İzohips eğrilerinin sık geçtiği yerlerde akarsuların;
- Yatak eğimleri fazladır.
- Akış hızı fazladır.
- Erozyon etkileri fazladır.
- Debileri artmaktadır.
- Aşındırma güçleri fazladır.
- Biriktirme güçleri fazladır.
- Derine aşınmaları artar.
- Yanlara aşındırmaları azalır.
- Vadilerin yamaç eğimleri fazladır.
- Akarsular dar vadiler oluşturur.
- Vadiler “V” şeklindedir.
- Enerji potansiyelleri fazladır.
- Akarsu taşımacılığa ve ulaşıma elverişli değildir.
📚EK BİLGİ: Derinliği fazla olan deniz kıyılarında kıta sahanlığı dardır. Kıta sahanlığının dar olduğu kıyılarda izohips ya da izobatlar sıklaşır. Derinliği az olan deniz kıyılarında ise kıta sahanlığı geniştir.
İzohips Haritalarında Yeryüzü Şekilleri
Dağ-Tepe
İzohips haritalarında iç içe kapanmış eğriler varsa ve eğrilerin değerleri içteki küçük izohips halkasına doğru artıyorsa söz konusu şekil dağ veya tepedir.
Tepe; 500 metrenin altında olan kabartılardır. Dağ; 501 metrenin üzerindeki kabartılardır.
Çukur
Etrafı kapalı çukurlara çanak veya kapalı çukur denir. Çukurun en derin noktasına dip noktası denilmektedir. İzohipsler iç içe kapanıyor ve değerleri içteki küçük izohipse doğru azalıyorsa kapalı çukur (çanak) oluşur.
Çukuru tepeden ayırt ettiren özellik; gösterim şeklinin ok işaretleri ile olmasıdır. Ok işaretlerinin yönü yükseltinin azalma yönünü gösterir. Ok işaretinin başladığı izohips eğrisinden ok işaretinin bittiği izohips eğrisine kadar yükselti azaltılır.
Sırt
Tepe ya da dağın yarısına sırt denir. İki sırt birleşerek tepe ya da dağ oluşturur. İzohipsler yarım halka şeklinde verilmişse sırt gösteriliyor demektir. İzohipslerin değeri, dıştaki yarım izohips halkasından içteki küçük yarım izohips halkasına doğru artar.
Vadi
Akarsuların yataklarını derine ve yanlara doğru aşındırmaları sonucu oluşan ve genellikle içerisinde bir akarsu bulunduran uzun çubuklara vadi adı verilmektedir. İzohips çizgileri ters V şeklindedir. Sivri uçları akarsuyun geldiği yönü, açılan kolları ise gitmesi gereken yönü ifade eder.
Boyun
İki yüksek yer ya da alçak yer arasında kalan yere denir. Birbirini çevrelemeyen, komşu izohips halkaları şeklinde gösterilirler.
Delta
Akarsuların taşıdıkları alüvyonlarının denize döküldüğü yerde biriktirmeleri ile oluşan kıyı ovalarına denir. İzohips haritalarında akarsu çizgisinin kıyı çizgisinde sona erdiği yerde kara, akarsuyun kıyı çizgisine değdiği yerden denize doğru üçgen şeklinde çıkıntı yapmışsa delta oluşmuş demektir.
Delta oluşabilmesi için;
- Akarsuyun bol miktarda malzeme taşıyor olması,
- Denizin derin olmaması,
- Gelgitin güçlü olmaması,
- Kıyıda güçlü akıntıların olmaması gerekir.
Haliç
Gelgitin etkili olduğu kıyılarda akarsu ağzının aşınması ile oluşan aşınım şeklidir. İzohips haritalarında akarsuyun kıyı çizgisinde sona erdiği yerde deniz akarsuyun kıyı çizgisine değdiği yerden karaya doğru girinti yapmışsa haliç oluşmuş demektir.
Haliçler, gelgitlerin olduğu yerlerde görülür.
Uçurum
Eğimi oldukça fazla olan dik yamaçlara denir. yükselti farkının aniden değiştiği yerlerde meydana gelir. İzohipslerin sıklaştığı yerler eğimin arttığı yerlerdir. Birden fazla izohips çizgisi belli bir yerde sıklaşarak ya da tek bir çizgi oluşturacak şekilde görünüm almışsa uçurum oluşmuş demektir.
Falez (Yalıyar)
Dağların kıyıya paralel olarak uzandığı yerlerde dalgaların aşındırması ile oluşan kıyıdaki uçurumlara denir. İzohipslerin kıyı çizgisine yakın yerlerde sıklaştığı ya da kıyı çizgisi üzerinde tek bir çizgi halini aldığı görünümlerde falez oluşmuş demektir.
Kısacası falez; kıyıda yamaç eğiminin fazla olduğu ve yükseltinin birden arttığı yer şekilleri ile oluşur.
Şelale
Akarsuyun uçurum üzerinden düşmesi ile oluşan yer şekilleridir. İzohipslerin çok sıklaştığı ya da tek çizgi haline geldiği yerlerden akarsu geçiyorsa şelale oluşmuş demektir.
Ada
Etrafı su ile çevrili kara parçasına denir. İzohips haritasında okyanus, deniz, göl veya akarsu ortasında bulunan, dört bir yanı su ile çevrili ve izohipslerin kendi uçlarıyla kapanarak iç içe geçmiş halkalar şeklindeki yerlerde ada oluşmuş demektir.
Menderes
Akarsuyun, yatak eğiminin azaldığı yerlerde kıvrımlar yaparak akmasına verilen addır. Akarsuyun kıvrımlar yaptığı gösteriliyorsa menderes oluşmuş demektir.
Doruk (Zirve)
Arazinin en yüksek noktasına denir. Tepe ya da dağların gösterildiği izohipslerin en içteki nokta görünümlü izohipse denir.
Plato
Çevresine göre yüksekte kalmış akarsular tarafından dar ve derin vadilerle parçalanmış geniş ve yüksek düzlüklere denir.
Akarsuyun bulunduğu bir sahada izohips çizgileri seyrekken, akarsuyun her iki tarafında oldukça sıklaşmış ve çevresine göre yüksek düzlükler verilmişse plato oluşmuş demektir.
Ova
Çevresine göre alçakta kalmış, akarsular tarafından fazla aşındırılmamış geniş düzlüklere denir.
Akarsuyun bulunduğu bir sahada izohipslerin seyrek olarak ve değerlerin çevredeki izohipslere göre küçük değerlerle gösterildiği ve çevresine göre alçak düzlerin olduğu yerlerde ova oluşmuştur.
Yarımada
Üç tarafı su ile çevrili, denize doğru çıkıntı yapmış kara parçalarına denir.
İzohips çizgileri ile karanın denize doğru çıkıntı yaptığı yerlerde yarımada oluşmuş demektir.
Körfez
Koyların büyüklerine körfez adı verilir.
Okyanus, deniz ya da göl sularının karaların içine doğru girmiş şeklinde körfez oluşmuş demektir.
Krater
Yanardağların püskürmesi sırasında mağmanın izlediği yola volkan bacası ve bunun ağzına da krater denir. Bazı kraterlerin içerisi su ile dolabilir, onlara ise krater gölü denilmektedir.
İzohips çizgileri ile yüksek bir dağ gösterilmiş ve bu dağın zirvesinde bir çukur verilmişse krater oluşmuş demektir.
