Metinlerin Sınıflandırılması

Metinlerin Sınıflandırılması Özeti

Metinlerin Sınıflandırılması

Bir yazıyı şekil, anlatım ve noktalama özellikleriyle oluşturan kelimelerin bütününe metin denir. Metinler anlatım türlerine, kullanılan dilin işlevine, yazılış amaçlarına, gerçeklikle ilişkilerine göre gruplandırılabilir. Buna göre metinler genel olarak öğretici metinler ve sanatsal (kurmaca) metinler olarak iki ana kategoriye ayrılır.

Anlatıcı Bakış Açıları

Olaya bağlı metinlerde varlıklar, olaylar, durumlar, duygular ve düşünceler birden fazla bakış açısıyla ele alınabilir. Anlatıcı bakış açıları hakim (ilahi/ tanrısal), kahraman, gözlemci (kameraman/ müşahit) ve çoğulcu bakış açısı olmak üzere 4 başlıkta incelenir.

Düşünceyi Geliştirme Yolları

Yazarın; bir metni daha güçlü kılmak, okuyucuyu etkilemek, anlatımı daha inandırıcı kılmak, ileri sürdüğü düşünceleri insanların benimsemesi gibi nedenlerden dolayı başvurduğu yollara düşünceyi geliştirme yolları denir.

Düşünceyi geliştirme yolları;

• Tanımlama: Bir kelimeyi, durumu, ifadeyi, varlığı tüm özellikleriyle açıklamaya tanımlama denir. “Nedir?” veya “Kimdir?” soruları sorulduğunda alınan cevap tanımdır.
• Örnekleme: Bir düşünceyi veya kavramı daha iyi ifade edebilmek için örnek verilir. Genellikle soyut kavramları somutlaştırmak için örnekleme yoluna başvurulur.
• Karşılaştırma: Yazar bir düşünceyi daha iyi ifade etmek için iki kavramı, olguyu, durumu, canlıyı karşılaştırır.
• Tanık Gösterme: Bir düşünceyi daha inandırıcı kılmak veya kanıtlamak için tanık gösterilir. Tanık göstermede atasözlerinden de yararlanılabilir.
• Sayısal Verilerden Yararlanma: Yazar, bir metni daha inandırıcı kılmak ve verdiği bilgilerin somutlaşmasını sağlamak için sayısal verilerden yararlanır. Sayısal veriler istatistik, grafik, tablo şeklinde de verilebilir.
• Somutlama: Soyut bir kavramın örnekleme, tanık gösterme, karşılaştırma gibi yollarla somutlaştırılmasına denir. Kişileştirme ve deyimlerle somutlama yapılabilir.
• Soyutlama: Somut bir kavramın soyutlaşmasıdır. Şiirlerde çokça kullanılır. Soyutlamaya süslü anlatımın olduğu yerlerde rastlanır.
• Benzetme: Düşünceyi daha etkili hale getirmek amacıyla bazı ifadeler, kavramlar benzetme yoluna başvurulur. Benzetme yaparken zayıf olan güçlü olana benzetilir.

Anlatım Özellikleri

Bir metnin daha kolay okunması, insanları sıkmaması, sürükleyici olması, okunuşu zor kelimelerin bulunmaması, uzun metinlerdense kısa metinlerin tercih edilmesi vb. nedenlerden dolayı başvurduğumuz bazı anlatım özellikleri bulunmaktadır. Anlatım özellikleri şunlardır:

• Açıklık
• Duruluk
• Yalınlık/Sadelik
• Akıcılık
• Doğallık
• Özgünlük
• Özlülük
• Sağlamlık
• Tutarlılık
• Sürükleyicilik
• Kalıcılık
• Ulusallık/Yerellik
• Evrensellik
• Çağdaşlık

Edebi Akımlar

Her edebi eser belirli bir sanat anlayışı çevresinde oluşturulur. Aynı sanat anlayışı çevresindeki eserlerin toplamı da edebiyat ve sanat akımlarını oluşturur. Başlıca edebi akımlar klasisizm, realizm, romantizm, naturalizm, parnasizm, sembolizmdir. Bu edebi akımlar Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı’nı etkilemiştir. 16 tane edebi akım bulunmaktadır;

• Klasizm
• Romantizm
• Realizm
• Naturalizm
• Parnasizm
• Sembolizm (Simgecilik)
• Sürrealizm (Gerçek Üstücülük)
• Empresyonizm (İzlenimcilik)
• Ekspresyonizm (Dışavurumculuk)
• Kübizm
• Fütürizm (Gelecekçilik)
• Egzistansiyalizm (Var Oluşçuluk)
• Dadaizm
• Postmodernizm
• Hümanizm

Anlatım Biçimleri

Herhangi bir düşünceyi, olay ya da duyguyu sözle veya yazı ile ifade edilmesine “anlatım” denilmektedir. Her anlatımın farklı bir amacı olabilir. Mesela bir anlatım bilgi vermeyi diğeri ise bir olayı hikaye etme gibi amaçlarda olabilir. Anlatımı gerçekleştirirken başvurulan yöntemlere “anlatım biçimleri, anlatım türleri” denilmektedir. Anlatım türleri ele alınan konunun amacına, özelliğine göre değişmektedir. 13 tane anlatım türleri bulunmaktadır;

Betimleyici Anlatım

• Betimleyici anlatımda, kelimenin yan veya mecaz anlamına yer verilmektedir.
• Roman, hikaye, tiyatro, gezi yazısı, şiir gibi türlerde betimleyici anlatım kullanılmaktadır.
• Kişinin iç dünyasını konu alan betimlemelere tahlil (ruhsal portre) denilmektedir.
• Kişinin dış görünüşü anlatan betimlemelere ise fiziksel (simgesel) betimleme denilmektedir.
• Betimleyici Anlatım Türleri; sanatsal ve açıklayıcı betimleme olmak üzere 2 türe ayrılmaktadır.

Öyküleyici Anlatım

• Olay, kişi, yer, zaman ortak öğeleridir.
• Olaylar birinci şahıs ile anlatılabilmektedir. (Yazar hikayenin kahramanlardan birisidir)
• Sanat metinlerinde öyküleyici anlatım tekniği kullanılmaktadır.
• Olaylar anlatılırken ilahi bakış açısı kulllanılabilmektedir.
• Olaylar birinci şahısla anlatıldığı gibi üçüncü şahıs ağzı ile de anlatılmaktadır.(Olan bitenleri bir kamera sessizliğinde izlenip anlatılmaktadır.)
• Üçüncü şahıs ağzı ile anlatılan olaylarda anlatıcı her şeyi bilmektedir.
• Olay, kişi, yer, zaman olay örgüsü oluşturmak için temel ögelerdir.
• Bu anlatım türü hikaye, roman, anı, söyleşi, görüşme(mülakat) gibi türlerde kullanılmaktadır.
• Öyküleyici anlatım türünün kullanılması için bir olayın olması şarttır.
• Yaşanmış, gerçekleşmiş olaylarda bir olay zinciri, kurgulanmış olaylarda ise olay örügüsü bulunmaktadır.
• Kelimeler gerçek anlamından daha çok mecaz ve yan anlamda kullanılmaktadır.
• Öyküleyici anlatım sanat ve öğretici metinlerde kullanılmaktadır.
• Sanat metinlerindeki anlatıcı kurmaca bir kişi, öyküleyici metinlerde anlatıcı ise gerçek bir kişidir.

Öğretici Anlatım

• Öğretici anlatımda dil göndergesel işlevde kullanılmaktadır.
• Bu tür metinlerde, mecaz anlamlara veya söz sanatlarına yer verilmemektedir.
• Anlatılan bilgiler örnek ve tanımlarla desteklenilmektedir.
• Öğretici anlatımda öznel cümlelere yer verilmez. Nesnel cümleler kullanılmaktadır.
• Bu tür metinlerin okunup anlaşılması için okuyucunun belirli bir bilgi birikiminin olması gereklidir.
• Gereksiz söz tekrarlarına yer verilmez.
• Telaffuzu zor olan veya ses akışını bozan kelimler bulunmamaktadır.
• Bu tür metinlerde dil, sade ve gösterişsizdir.
• Anlatılmak istenen düşünce veya ifadeler kısa ve net olmalıdır.
• Bu anlatım türü genellikle ansiklopedi ve ders kitaplarında kullanılmaktadır.

Açıklayıcı Anlatım

• Açıklayıcı anlatım öğretici özellikler barındıran makale, fıkra, eleştiri ve deneme gibi türlerde kullanılmaktadır.
• Bu anlatım türünde herhangi bir konu hakkında bilgi vermek, öğretmek amaç edinilir. açıklama, bilinmeyen bir şeyi bilinir kılmaktadır.
• Açıklayıcı anlatımda amaç bilgi vermek olduğundan dolayı yazar süslü ve gösterişli bir dil yerine açık, anlaşılır bir dil kullanmaktadır. Kişisel duygu ve düşüncelere pek yer verilmez.
• Tanımlama, örnekleme, tanık gösterme ve karşılaştırma” gibi düşünceyi geliştirme yollarına başvurulmaktadır.

Tartışmacı Anlatım

• Tartışmacı anlatımın kullanıldığı yazılarda dil göndergesel işlevde kullanılmaktadır.
• Duygu ve düşüncüler kısa ve net bir şekilde ifade edilmektedir.
• Tartışmacı anlatımda kullanılan dil ve ifadeler, gösterişsiz, pürüzsüzdür.
• Gereksiz kelime veya ifadelerden kaçınılmaktadır.
• Karmaşık ve anlaşılması güç cümlelere yer verilmemektedir.
• Savunulan ve ona karşı çıkan görüşe yer verilir.
• Fıkra, deneme, makale ve röportaj gibi türlerde bu anlatım tekniği kullanılmaktadır.
• Ses akışını bozan ve dile gelmesi zor kelime veya seslere yer verilmemektedir.
• Kesinliği ve doğruluğu kanıtlanmış olan belge, bilgiler kullanılmaktadır.
• Bu anlatım türü eleştirici bir bakış açısı ile yazılıp sohbet havası içinde geçmektedir.

Kanıtlayıcı Anlatım

• Bu anlatım türünde kendi görüşünü kabul ettirme, inandırma amacı vardır.
• Kavramları tanımlama ve açıklama büyük bir öneme sahiptir.
• Okuyucu ve dinleyici ikna etmek onu bir konuda düşündürmek ve sözü edilen konudan uzaklaşmamasını sağlamak için bazı kelimeler veya cümleler tekrar edilmektedir.
• Konuşmacı veya yazar üzerinde durduğu konuyu aydınlatmak ve okuyuculara düşüncelerini kabul ettirmek için örneklere başvurmaktadır. Bunun yanında yine konuyu aydınlatmak için farklı insanların düşüncelerine de başvurulur.
• Bu anlatım türünde kullanılan kelimeler ve kelime grupları gerçek anlamları ile kullanılmaktadır.
• Kanıtlayıcı anlatımda dil göndergesel işlevde kullanılmaktadır.
• Kanıtlayıcı anlatımda yazının hitap ettiği kesim ve onların kültür seviyesi önemlidir.
• Tanımlama, sınıflandırma, örneklendirme, karşılaştırma, tanık gösterme, sayısal verilerden yararlanma, açıklayıcı betimleme gibi düşünceyi geliştirme yolları kanıtlayıcı anlatımda kullanılmaktadır.

Coşku ve Heyecana Bağlı (Lirik) Anlatım

• Coşku ve Heyecana bağlı Anlatım; Roman, hikaye, tiyatro gibi edebi türlerde gördüğümüz, duyguların ön planda olduğu bir anlatım türüdür.
• Lirik bir anlatımda duyguların ifade edilmesi söz konusudur.
• Lirik anlatımdaki kelimeler genellikle mecaz ve yan anlamda kullanılmaktadır.
• Bu anlatım tekniğinde dil “heyecana bağlı işlev” de kullanılır.
• Öyküleyici anlatımdan farklı olarak lirik anlatımda olaylar anlatılırken duygu ve içinde bulunulan ruh hali yansıtılmaktadır.

Destansı (Epik) Anlatım

• Olağanüstü durum, olay veya kişiler anlatılmaktadır.
• Destan türünde bir yiğit havası bulunmaktadır.
• Bu anlatım türünde fiiller ön plandadır
• Destansı anlatıma tarihi konular ve kahramanlıklar konu olmaktadır.
• Bu anlatımda kelimeler genellikle mecaz veya yan anlamında kullanılır.
• Şiir, destan, roman, hikaye ve tiyatro gibi türlerde bu anlatım türü kullanılmaktadır.
• Sanatsal bir dil kullanılmaktadır.
• Bu anlatım türü ile yazılan yazılar etkileyici olmakla beraber sürekli hareket içerir.
• Anlatımda abartıya bol bol yer verilir.

Emredici Anlatım

• Bu anlatım türünde dil alıcıyı harekete geçirme işlevinde kullanılmaktadır.
• Emir, öneri ve telkin anlamı taşıyan kelime veya cümlelere yer verilmektedir.
• Öğretici ve açıklayıcı yönlerine de sahiptir.
• Bu anlatım türündeki cümlelerde fiiller hakimdir.
• Uyulması beklenen bir üslup kullanılır.

Düşsel (Fantastik) Anlatım

• Olağanüstü ve fantastik özelliklere sahip hayal güçleri düşsel anlatımın konusudur.
• Zaman belirli olmayabilir; olağanüstü özelliklerde bulundurabilmektedir.
• Bu anlatım tekniğinde kullanılan mekan, günlük hayatımızda karşılaşacağımız sıradanlıkta değil olağanüstüdür.
• Kişiler gerçeklikten uzaktır. Kişilerde de olağanüstülükler kullanılmaktadır.
• Düşsel anlatımda; olağanüstülük, hayal, abartma, varsayım gibi birçok unsur kullanılmaktadır.
• Di’li veya miş’li geçmiş zaman kipi bu anlatım türünde kullanılmaktadır.

Gelecekten Söz Eden Anlatımın Özellikleri

• Gelecekten söz eden anlatım; roman, hikaye, tiyatro, şiir, deneme türlerinde kullanılmaktadır.
• Gelecekten söz eden metinler bir varsayım üzerine oluşturulmuştur.
• Bu türün kullanıldığı metinlerde, elde olan bilgiler ile yola çıkarak geleceğe ait tahminler varsayımlar yapılmaktadır.
• Olmuş olandan daha çok olmak istenilene önem verilmektedir.
• Gelecek zaman ifadesi bu tür metinlerde ağır basmaktadır.
• Gerçekleşmesi mümkün olmayan düşünceler anlatılmaktadır.

Söyleşmeye Bağlı Anlatım (Diyalog) 

• Jest ve mimikler kullanılarak anlatım güçlendirilir.
• Söyleşmeye bağlı anlatım; sohbet, mülakat ve diyalog metinlerinde görülmektedir.
• Karşılıklı olan konuşmalar, bağlama ve konuşulan kişiye göre farklılık gösterebilir.
• Vurgu ve tonlama bu anlatım türündeki en önemli maddedir.
• Görme ve işitme ile oluşturulan iletişimler önemlidir.
• Roman, hikaye ve tiyatroda kullanılan kaşılıklı konuşmalara “diyalog” iç konuşmalara ise “monolog” denilmektedir.
• Bu anlatım türünde kelime ve kelime gruplarının tekrarları anlatımı kuvvetlendirmektedir.
• Söyleşmeye bağlı anlatımın süreleri sınırlıdır.

Mizahi Anlatım 

• Mizahi anlatımlar okuyucuda uyandırılmak istenilen düşünce ve etkiye göre düzenlenmektedir.
• Bu anlatım türünde ses, hareket, konuşma ve taklit büyük bir öneme sahiptir.
• Mizahi unsurlar gerçeklikten uzaktırlar.
• Mizahi anlatım oluşturulurken; karşılaştırmalardan, durumlardan, hareketlerden, kelime ve kelime gruplarından faydalanılmaktadır.
• Bu anlatım türünde amaç okuyucuyu eğlendirmek ve düşündürmektir.
• Mizahi anlatım tekniği; roman, hikaye, tiyatro, şiir ve deneme türlerinde kullanılmaktadır.