Şiir Türleri ve Şiirin Özellikleri, Şiir Nedir?

Şiir (nazım) ; duygu, düşünce ve hayallerin ölçülü ve uyaklı dizeler halinde oluşmuş biçimine denir. Ritimle, ahenk unsurlarıyla, ses uyumuyla estetik haz oluşturan bir edebi türdür. Şiir imgeye, çağrışımlara ve düş gücüne dayanır. Ahenkli, coşkulu bir söyleyişi vardır. Şiir kendine özgü dili olan estetik bir türdür.

Şiir Dili ve Özellikleri

• Şiir dili konuşma dilinden uzaktır, sanatlı bir dili bulunmaktadır.
• İnsanların şiiri sanatlı söyleyişleri, farklı tamlamalar kullanmaları, mecazlar ve söz sanatlarıyla birlikte oluşturdukları yapı şiir dilidir.
• İnsanın hayal gücünün sınırsızlığını kaynak edinen şiirin konuları da sınırsızdır. İnsanlar istediği konuda şiirler yazabilir.
• Şiirde imge ve çağrışımlar oldukça önemli bir yer tutar.

Şiir Nazım Birimleri

Şiirin kendi arasında anlam bütünlüğü oluşturan en küçük bölümüne nazım birimi denir. Kısacası şiirdeki dizelerin oluşturduğu biçimdir. Nazım birimleri dize sayılarına göre adlandırılır.

Dize (Mısra)

Şiirdeki her bir satıra dize (mısra) denir. En küçük nazım birimi dizedir.

Mısra düz yazıdaki cümle gibidir. Fakat tamamlanması gerekmez. Birden fazla mısrada cümle tamamlanabilir.

Örnek

Açılan bir gülsün sen yaprak yaprak (birinci dize)
Ben aşkımla bahar getirdim sana (ikinci dize)

Beyit (İkilik)

İki dizeden oluşan ve bir anlam bütünlüğü oluşturan bölümdür. Divan edebiyatında yaygın olarak kullanılmıştır.

Örnek

Açılan bir gülsün sen yaprak yaprak
Ben aşkımla bahar getirdim sana (bir beyit)

Dörtlük (Kıta)

Dört dizeden oluşan ve bir anlam bütünlüğü olan bölümdür. Türk edebiyatının nazım birimi olarak kabul edilmektedir. Özellikle Halk edebiyatında sıkça kullanılmıştır. Divan edebiyatında ise murabba, şarkı, rubai gibi türler dörtlük şeklinde yazılmıştır.

Örnek

Açılan bir gülsün sen yaprak yaprak
Ben aşkımla bahar getirdim sana;
Tozlu yollarından geçtiğim uzak
İklimden şarkılar getirdim sana. (bir dörtlük)

Bent

Üç veya daha fazla dizeden oluşan bölümlerdir.

Örnek

Monna Rosa, siyah güller, ak güller
Gülce’nin gülleri ve beyaz yatak
Kanadı kırık kuş merhamet ister
Ah, senin yüzünden kana batacak
Monna Rosa, siyah güller, ak güller (bir bent)

Şiirlerin Nazım Biçimi (Şekli)

Şiirin nazım birimi, ölçüsü ve uyak örgüsüne bağlı olarak kazandığı genel biçim özelliklerine nazım biçimi ya da şekli denir.

Türk Şiirinde Kullanılan Nazım Biçimleri

• Halk Edebiyatı Şiiri:
  • Anonim halk şiirinde; mâni ve türkü
  • Aşık tarzı halk şiirinde; koşma, semai, varsağı, destan
• Divan Edebiyatı Şiiri:
  • Beyitlerle kurulanlar; gazel, kaside, mesnevi, kıt’a, müstezat
  • Bentlerle kurulanlar; tuyuğ, rubai, murabba, şarkı, muhammes, terkibibent, terciibent
• Batı Etkisindeki Türk Şiiri:
  • Sone, terzarima, triyole, balat, serbest nazım

Nazım Türü

Nazım türü şiirin işlediği konuya ve temaya göre belirlenir.

Türk Şiirinde Kullanılan Nazım Türleri

• İslamiyet Öncesi Türk Şiiri:
  • Sagu, koşuk, destan
• Halk Edebiyatı Şiiri:
  • Aşık tarzı halk şiirinde; güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt
  • Anonim halk şiirinde; ninni, ağıt
  • Dini-tasavvufi halk şiirinde; ilahi, nefes, deme, nutuk
• Divan Edebiyatı Şiiri:
  • Tevhit, münacaat, naat, mersiye, methiye, hicviye, fahriye

Şiirdeki Bazı Unsurlar

Şiirlerde söyleyici, mahlas ve tapşırma olmak üzere bazı unsurlar vardır.

Söyleyici

Her şiirde şairin belirlediği bir söyleyici vardır. Şiirde konuşan kişi ya da varlıktır. Bu kişi ya da varlık kurgusaldır. Şiir okunurken bizim ses tonumuza ve okuma tarzımıza etkide bulunarak şiiri daha etkili okumamızı sağlar.

Mahlas

Divan şairleri kendi isimlerini şiirlerde kullanmazlar kendilerine bir takma ad bulurlar ve o takma adı kullanırlar. Bu takma adlara mahlas denir. Şairler genellikle mahlaslarını son beyitte söyler.

Örnek: Mehmet adlı şair Fuzuli mahlasını kullanmaktadır.

Fuzûlî rind-i şeydâdır hemîşe halka rüsvâdır
Sorun kim bu ne sevdâdır bu sevdâdan usanmaz mı

Tapşırma

Halk şiirindeki aşıkların mahlas almalarına ve kullanmalarına tapşırma denir. Aşıklar genellikle son dörtlükte mahlaslarını kullanır.

Örnek: Ozan adlı aşık Köroğlu mahlasını kullanmıştır.

Köroğlu’nun bağrı yandı
Yanıp sînene dayandı
Herkesin dostu uyandı
Uyan gözü mestan uyan

Şiirde Tema ve Konu

Her eserin bir yazılış amacı olduğu gibi şiirlerin de bir yazılış amacı vardır. Şiirde okuyucuya verilmek istenen mesaja “tema” adı verilir. Şiirlerde anlatılanlar insanların duygu ve düşünceleridir. Şiirlerin genel olarak teması insanların duyguları olmaktadır. Şiirlerde sıkça; aşk, yalnızlık, sevgi, özlem, doğa, mutluluk, hüzün, gurbet, ölüm gibi temalar işlenir. Şiirde işlenen tema soyut bir kavramdır. Soyut olan temanın somutlaştırılmasıyla konu oluşur.

Şiirlerde bir tema birçok şair tarafından işlenebilir. Her bir şiirin birbirinden farkı vardır çünkü her şiiri farklı bir şair yazmaktadır ve her şairin bir konuya bakış açısı, duyguları, düşünceleri farklıdır. Şiirdeki temayı en çok etkileyen faktörler dönem ve şairlerdir.

Örnek: Bu şiirin teması “memleket özlemi“dir.

Uçun kuşlar uçun doğduğum yere
Şimdi dağlarında mor sümbül vardır
Ormanlar koynunda bir serin dere
Dikenler içinde sarı gül vardır

İmge (Alışılmamış Bağdaştırma)

• İmge kelimesi TDK’ye göre “Zihinde tasarlanan ve gerçekleşmesi özlenen şey, hayal” anlamına gelmektedir.
• Şairin duygu ve düşüncelerini akıl gücüyle, kendine özgü biçimde oluşturduğu dile imge denir.
• Şair hayal gücüyle birlikte kelimelere, kavramlara anlamlarından farklı bir anlam yüklemesi ve çeşitli çağrışımlar oluşturması alışılmamış bağdaştırmadır.
• Gerçeği bilinen özelliklerinden soyutlayarak ve başka şekle dönüştürerek sunma biçimidir.
• Şiirlerde aslında bir zorunluluktur. Çünkü dil ne kadar sınırlıysa da insanın duygu, düşünce ve hayalleri bir o kadar sınırsızdır. Dolayısıyla yeni söyleyişlere her zaman ihtiyaç vardır.
• İmgeler, gerçeklikten doğar. Fakat gerçekliği olduğu gibi yansıtmaz. Gerçeklik tasarlanır ve dönüştürülür.
• İmgeler oluşturulurken mecazlardan ve söz sanatlarından fazlasıyla yararlanılır.
• İmgenin oluşma aşamalarını şu şekilde sıralayabiliriz:
  • Öncelikle şair dış dünyayı gözlemler.
  • Dış dünyadan gözlemlediği unsurlardan seçme yapar.
  • Bilincinde değişik ilişkiler ve bağlantılar kurar.
  • Anlamlı ve hayranlık uyandırıcı soyut bir görüntü oluşturur.
  • En sonunda ise özgün görüntüyü çarpıcı ve etkili bir dil ile şiire döker.

İmge Örnekleri:

• Örnek 1: kızıl ölüm, puslu gelecek, parlak hayal…
• Örnek 2: Rüzgâr uzak karanlıklara sürmüş yıldızları / Mor kıvılcımlar geçiyor dağınık yalnızlığımdan
• Örnek 3: Hayat bir ölümdür aşk bir uçurum / Ben geldim geleli açmadı gökler

Şiir Türleri

Şiirler konularına göre; lirik, pastoral, epik, didaktik ve satirik şiir olmak üzere 5′ ayrılır.

Lirik Şiir

• Aşk, tabiat, özlem, sevgi, umut, gurbet, vatan, din, ölüm gibi konuların coşkulu bir edayla söylene şiirlerdir.
• Eski Yunan’da “lir” adındaki müzik aletinden “lirik” adını almıştır.
• Lirik şiirler, diğer şiir türlerinde daha çok üretilen, yazılan şiir türüdür.
• Lirik şiirler okunduğunda insanları, heyecanlandıran, coşkulandıran bir şiir türüdür.
• Türk edebiyatında koşma, semai, varsağı, ağıt, mersiye, ilahi, münacat gibi nazım şekilleri ve türleri lirik şiire örnektir.
• Divan edebiyatında lirik şairler:
  • Fuzuli
  • Nedim
• Halk edebiyatında lirik şairler:
  • Yunus Emre
  • Karacaoğlan

Lirik Şiir Örneği:

Açılan bir gülsün sen yaprak yaprak
Ben aşkımla bahar getirdim sana;
Tozlu yollarından geçtiğim uzak
İklimden şarkılar getirdim sana.

Pastoral Şiir

• Tabiat, doğa, bitkiler, kır yaşamı gibi konuları işleyen şiir türü pastoral şiirlerdir.
• Pastoral kelimesi Latince “çobanlara ilişkin” anlamına gelen “pastoralis” kelimesinden türemiş bir kelimedir.
• Pastoral şiirlere çoban şiiri (bukolik şiir) de denmektedir.
• Süslü anlatımdan uzak daha sade şiirlerdir.

Pastoral Şiir Örneği:

Tam otların sarardığı zamanlar
Yere yüzükoyun uzanıyorum
Toprakta bir telaş, bir telaş
Karıncalar öteden beri dostum.

Epik Şiir

• Savaş, kahramanlık, yiğitlik gibi konuları işleyen şiir türü epik şiirlerdir.
• Toplumda derin izler taşıyan savaş, göç, kıtlık, susuzluk gibi olaylar sonucu ortaya çıkan şiirlerdir.
• Epik kelime olarak Yunanca destan anlamına gelen “epope” kelimesinden gelmektedir.
• Epik şiirler okunduğunda insanı coşkulandırır.
• Destanlar epik şiir türüne dahildir.
• Halk edebiyatında koçaklama, destan, varsağı gibi nazım biçimleri epik şiir niteliği taşımaktadır.

Epik Şiir Örneği: “BAYRAK” adlı şiir

Ey mavi göklerin beyaz ve kızıl süsü,
Kız kardeşimin gelinliği, şehidimin son örtüsü,
Işık ışık, dalga dalga bayrağım!
Senin destanını okudum, senin destanını yazacağım.

Sana benim gözümle bakmayanın
Mezarını kazacağım.
Seni selamlamadan uçan kuşun
Yuvasını bozacağım.

Didaktik (Öğretici) Şiir

• Bir düşünce hakkında bilgi vermek, öğütlemek amacıyla yazılan şiirler didaktik (öğretici) şiirlerdir.
• Süslü, sanatlı anlatımdan uzak sade, açık bir anlatıma sahiptir.
• Didaktik kelimesi öğretici anlamındaki Yunanca “didaktios” kelimesinden gelmektedir.
• Dinî, ahlaki, felsefi, sosyal konularda yazılırlar.
• Manzum hikâyeler ve fabllar didaktik nitelik taşımaktadır.

Didaktik (Öğretici) Şiir Örneği:

İnsanlığa dürüst davran
İnsan küçük büyük evran
İnsanlara hakça davran
Koltuk sana baki değil

Satirik Şiir

• İnsanları veya toplumları iğneleyici sözler ve alaylı ifadeler kullanarak eleştirmek için yazılan şiir türüdür.
• Satirik şiirler; halk edebiyatında taşlama, divan edebiyatında hicviye (hiciv), Batı etkisindeki Türk edebiyatında da yergi adıyla bilinmektedir.
• Edebiyatımızda satirik şiirin temsilcileri:
  • Nef’i
  • Şeyhi
  • Bağdatlı Ruhi
  • Seyrani
  • Kazak Abdal
  • Neyzen Tevfik
  • Ziya Paşa
  • Orhan Veli

Satirik Şiir Örneği:

Söylersin de söz içinde şaşmazsın
Helâli haramı yersin seçmezsin
Nasibin kesilir de sular içmezsin
Akar çaylar senin olsa ne fayda

Şiir ve Gelenek

Şiir geleneği; dönemin sosyal, siyasal özellikleri, şairlerin kullandıkları dil, alışkanlıklar, kültür, töre, anane gibi unsurların nesilden nesle aktarımı ile oluşur. Gelenek kavramı bir nesilden sonraki nesle aktarılan kültürel özellikler, alışkanlıklar, davranış biçimlerinin bütününe denir.

Şiirde bir gelenek olabilmesi için geleneğin bir geçmişi, etki gösterdiği dönem olmalıdır. Döneminde etkili konu, tema, biçim özelliklerinin bir kullanış alışkanlığı olmalıdır. Şiir geleneği dönemindeki şairlerin şiir anlayışları, kullandıkları dil ve biçim özellikleri ile oluşur.

Türk edebiyatında halk şiiri, divan şiiri ve modern şiir olmak üzere 3 şiir geleneği bulunmaktadır:

Halk Şiiri Geleneği ve Özellikleri

• Halk şiiri geleneği Türklerin İslamiyet’i kabulü sonrasında gelişmiş bir edebiyat geleneğidir.
• Kullanılan dil sadedir.
• Şairler öğrenim görmemiştir.
• Halkın, toplumun içinden doğmuş bir edebiyat geleneğidir.
• Aşk, doğa, ayrılık, özlem, ölüm, din, tasavvuf, toplumsal yaşam konu ediliştir.
• Nazım birimi olarak dörtlük, ölçü olarak hece ölçüsü, nazım niçimi olarak koşma, semai, varsağı, destan, ilahi, nefes, mani, türkü kullanılmıştır.
• Kafiyeye önem verilmiştir ve genellikle yarım kafiye kullanılmıştır.
• Şiirler genellikle saz ile birlikte söylenmiştir.
• Şiiler genellikle doğaçlama söylenmiştir.
• Halk şiirinde konu biçimden daha önemlidir.
• Deyim, atasözü, ve halk söyleyişlerine sıkça yer verilmiştir.
• Halk şiirinde usta-çırak ilişkisi bulunmaktadır.
• Halk şiirinin temsilcileri:
  • Karacaoğlan
  • Âşık Seyrani
  • Pir Sultan Abdal
  • Dadaloğlu
  • Yunus Emre
  • Kaygusuz Abdal
  • Erzurumlu Emrah
  • Gevheri
  • Âşık Veysel
  • Murat Çobanoğlu
  • Âşık Reyhani
  • Âşık Şeref Taşlıova
  • Âşık Mahzuni

Halk şiiri anonim, aşık tarzı ve tekke olmak üzere 3 farklı koldan gelişmiştir.

1. Anonim Halk Şiiri: Söyleyeni belli olmayan, halkın ortaya koyduğu ürünlerdir. En çok kullanılan biçimleri; mani, türkü, destan, bulmaca, tekerleme ve ninnidir.
2. Aşık Tarzı Halk Şiiri: Din dışı konuları işleyen ve “âşık” denen saz şairleri tarafından söylenen şiirlerdir. Bu edebiyatta koşma, semaî, varsağı, destan, nazım biçimleri; güzelleme, koçaklama, taşlama ve ağıt gibi nazım türleri kullanılmıştır.
3. Tekke (Tasavvuf) Şiiri: Dini-tasavvufi konuların işlendiği şiirlerdir. Bu geleneğin en çok kullanılan nazım biçimleri ilahi, nefes, nutuk, şathiye, devriye ve demedir.

Halk Şiiri Örneği: Karacaoğlan’ın “Bir Ayrılık Bir Yoksulluk” adlı şiiri

Vara vara vardım ol kara taşa
Hasret ettin beni kavim kardaşa
Sebep ne gözden akan kanlı yaşa
Bir ayrılık bir yoksulluk bir ölüm

Nice sultanları tahttan indirdi
Nicesinin gül benzini soldurdu
Nicelerin gelmez yola gönderdi
Bir ayrılık bir yoksulluk bir ölüm

Karacaoğlan

Divan Şiiri Geleneği ve Özellikleri

• Toplumun aydın kesimine hitap ettiği için “Klasik Türk Edebiyatı” adıyla da anılmaktadır.
• Kullanılan dil Osmanlıcadır, ancak Arapça ve Farsça tamlamalar kullanıldığı için divan şiirleri ağır, süslü şiirlerdir.
• Divan şiirinde ölçü olarak aruz ölçüsü, nazım biçimi olarak kaside, gazel, mesnevi, murabba, terkib-i bend, rubai, şarkı kullanılmıştır.
• Şiirler konularına göre adlandırılmaktadır, başlıkları yoktur.
  • Ölüm teması işleyen şiirlere mersiye
  • Peygamberlerin erdemlerini anlatan şiirlere naat
  • Tanrıya yakarmayı, dilenmeyi işleyen şiirlere münacaat
  • Allah’ı, kainatı, yaratılışı anlatan şiirlere tevhid
  • Şairin kendini övdüğü şiirlere fahriye
  • Şairin eleştirdiği, iğneleyici sözler kullandığı şiirlere hiciv denir.
• Divan şiirlerinde aşk konuşu çok işlenmiştir ancak bu aşk platonik bir aşktır ve sevgili de hayalidir.
• Divan şiirinde konudan çok biçim güzelliği önemlidir.
• Şiirlerde mecazlı, süslü, sanatlı bir anlatım hakimdir.
• Divan şiirinin temsilcileri:
  • Fuzuli
  • Baki
  • Nedim
  • Nef’i
  • Nabi
  • Şeyh Galip 

Divan Şiiri Örneği:Fuzuli’ye ait bir beyit

Aşka ta düştün Fuzûlî çekmedin dünyâ gamın
Bil ki kayd-i aşk imiş dâm-i ta’alluktan necât

(Günümüz Türkçesi)

Aşka düştün de Fuzûlî çekmedin dünya gamını
Bil ki aşka bağlanmakmış dünya bağından kurtuluş

Fuzûlî

Modern Şiir Geleneği ve Özellikleri

• Cumhuriyetin ilk 50 yılındaki sanat ve edebiyattaki yenilikler ve bazı şairlerin eski geleneklerdeki bazı unsurlardan yararlanmasıyla yeni bir edebiyat geleneği ortaya koyulmuştur.
• Modern şiir geleneğinde ölçü, kafiye, redif gibi unsurlar önemsiz görülmüştür. Serbest ölçü kullanılmaktadır.
• Modern şiirlerde imge önemli bir yer tutmaktadır.
• Şiirlerde ses ve çağrışımlar önemlidir.
• Modern şiirin konusu her şey olabilir. Konu sınırlaması yoktur.
• Şiirin dili sadedir.
• Kelimelerin dizilişi ve iç ahenk önemsenmektedir.

Modern Şiir Örneği

Orhan Veli Kanık’ın “İstanbul’u Dinliyorum” şiirinin ilk kısmı.

İstanbul`u dinliyorum, gözlerim kapalı
Önce hafiften bir rüzgar esiyor;
Yavaş yavaş sallanıyor
Yapraklar, ağaçlarda;
Uzaklarda, çok uzaklarda,
Sucuların hiç durmayan çıngırakları
İstanbul`u dinliyorum, gözlerim kapalı.

Orhan Veli Kanık