Bir yazarın başka şehirlere veya ülkelere gittiğinde gördüklerini, gözlemlerine ve yorumlarına dayanarak edebi üslup ile yazmasına gezi yazısı ya da eski adıyla seyahatname denir. Gezdiği yerleri yazan sanatçıya ise “gezgin” veya “seyyah” adı verilir.
Gezi Yazısı Özellikleri
- Gezi yazılarında okuyucuda merak uyandırmak, okuyucunun ilgilisi çekecek olayları, durumları anlatmak çok önemlidir.
- Gezi yazılarında betimleyici, öyküleyici ve açıklayıcı anlatım biçimlerinden yararlanılır.
- Örnekleme, karşılaştırma ve sayısal veriler kullanma da gezi yazılarında kullanılır.
- Gezilen yerin tarihi, coğrafi, mimari özellikleri vurgulanmaktadır.
- Gezi yazısında anlatılanlar gerçektir, hayal ürünlerine yer verilmez.
- Gezi yazıları özneldir.
- Genellikle kronolojik bir sıra izlenir.
- Gözlem bu yazı türünde önemlidir.
- Düz yazı şeklinde yazılmışlardır. Fakat şiir olarak yazılan gezi yazılarına da rastlanılmaktadır.
- Diyaloglardan, rivayetlerden, hikâyelerden, efsanelerden, anılardan, atasözlerinden ve deyimlerden faydalanılması bu türün önemli özelliklerindendir.
Gezi Yazısının Tarihsel Gelişimi
- Gezi yazılarının gelişimde birçok gezgin, elçi, şair ve yazar rol almıştır.
- Miletoslu Hekatios’un MÖ 500 yıllarında yazmış olduğu gezi yazısı ile Kartacalı Hannibal’ın MÖ 2. yüzyılda yaptığı yolculukları anlattığı gezi yazısı, bu türün ilk örnekleri sayılmaktadır.
- Orta çağın en önemli iki seyyahı Marco Polo ve İbn Battuta’dır.
- Marco Polo 13. ve 14. yüzyıllarda uzak doğuda yaptığı gezileri yazmıştır. Orta Asya’da yaşayan Türklerden de bahseden eserde elçilik görevleri, tutsak düşmesi gibi birçok olay vardır.
- İbn Battuta 14. yüzyılda 22 yaşındayken memleketinden ayrılmış, Avrupa hariç eski dünyanın birçok yerini gezmiş ve kaleme almıştır. O dönemdeki İslam dünyasını da yansıtan bir eserdir.
Dünya Edebiyatında Gezi Yazısı
- Homer “Odyssey”
- Xenophon “Anabassis“
- Pausanias “Yunanistan’ın Tanıtımı”
- İbni Fazlan “Risale“
- Nasir Hüsrev “Sefername“
- Marco Polo “Dünyanın Hikaye Edilişi“
- İbni Batuta “Rihlet’ül- İbni Batuta”
- Muhammet Babur “Baburname“
- Fernão Mendes Pinto “Hac“
- Thomas Jefferson “Thomas Jefferson’ın Seyahatleri“
- Heinrich Heine “Seyahat Resimleri“
- Alexis de Tocqueville “Amerika’ya Yolculuk“
- Gerard de Nerval “Doğuya Seyahat“
- Charles Dickens “İtalya’dan Resimler“
- Henry James “Fransa’da Küçük Bir Tur“
- Edmond de Amicis “İstanbul“
- Pierre Loti “İsfahan Seyahatnamesi“
- André Gide “Kongo’ya Seyahat“
- John Steinbeck “Rusya Güncesi“
- Heinrich Harrer “Tibet’te Yedi Yıl“
- Dennison Berwick “Amazon ve Ganj Boyunca Yürümek“
Türk Edebiyatında Gezi Yazısı
- Türk edebiyatında gezi yazısı türünün ilk örneği Seydi Ali Reis’in “Mir’atü’l-Memalik” adlı eseridir.
- Evliya Çelebi’nin 17. yüzyılda yazdığı 10 ciltlik “Seyahatname” eseri en çok bilinen gezi yazısıdır.
- Katip Çelebi’nin” Cihannüma” adlı gezi yazısı eseri de Türk coğrafya tarihini klasik devirden, modern devre geçiren eserdir.
- Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa’ya elçilik göreviyle gittiğinde yazdığı “Fransa Sefaretnamesi” de Türk edebiyatındaki önemli gezi yazılarındandır.
- Tanzimat döneminde gezi yazısı örnekleri:
- Ahmet Mithat Efendi “Avrupa‘da Bir Cevelan” (Tanzimat Döneminin ilk örneğidir), “Sayyadana Bir Cevelan”
- Direktör Ali Bey “Seyahat Jurnali”
- Servet-i Fünun döneminde gezi yazısı örnekleri:
- Ahmet İhsan Tokgöz “Avrupa’da Ne Gördüm”
- Cenap Şahabetin “Hac Yolunda”, “Avrupa Mektupları”, “Âfâk-ı Irak”
- Cumhuriyet döneminde gezi yazısı örnekleri:
- Reşat Nuri Güntekin “Anadolu Notları”
- Falih Rıfkı Atay “Denizaşırı”, “Hind”, “Taymis Kıyıları”, “Tuna Kıyıları”
- Ahmet Haşim “Frankfurt Seyahatnamesi”
- Azra Erhat “Mavi Anadolu”, “Mavi Yolculuk”
- Haldun Taner “Düşsem Yollara Yollara”
- Sadri Ertem “Bir Vagon Penceresinden”, “Ankara-Bükreş”
- Samet Ağaoğlu “Strazburg Hatıraları”, “Sovyet Rusya imparatorluğu”
- Şükufe Nihal Başar “Finlandiya”, “Domaniç Dağları’nın Yolcusu”
- Bedri Rahmi Eyüboğlu “Canım Anadolu”
- Selahattin Batu “Romancero”, “İsviçre Günleri, Avusturya ve Venedik Günleri İspanya Büyüsü
- Melih Cevdet Anday “Sovyet Rusya, Azerbaycan, Özbekistan, Bulgaristan, Macaristan”
- Buket Uzuner “Bir Siyah Saçlı Kadının Gezi Notları”
- Yusuf Ziya Ortaç “Göz Ucuyla Avrupa””
- İsmail Habip Sevük” Tuna’dan Batı’ya”
- Yavuz Bülent Bakiler “Üsküp’ten Kosova’ya”, “Türkistan Türkistan”
- Füruzan “Yeni Konuklar”, “Balkan Yolcusu”
- Afet İnan “Ankara-Samsun Arasında”
Gezi Yazısına Bir Örnek: Seyahatname
- Evliya Çelebi tarafından kaleme alınmıştır.
- Evliya Çelebi gezmeye ve bu gezilerde edindiği izlenimleri yazmaya başlamasını, gördüğü bir rüyaya bağlar. Rüyasında Hz. Muhammed’e “Şefaat ya Resulallah” diyeceğine “Seyahat ya Resulallah” demiştir. Önce İstanbul’u daha sonra da imparatorluğun birçok yerini gezmiş ve gördüklerini yazmıştır.
- Dil, folklor, coğrafya, tarih, etnografya ve toplum bilimi bakımlarından çok önemli bir kaynaktır.
- Gittiği yerlerin tarihini, coğrafyasını, iklim ve doğasını, insanlarını, sanat yapıtlarını, gelenek ve göreneklerini araştırıp yazmıştır.
- Seyahatname’nin bir başka önemli yönü, eserin dil ve üslubudur. Evliya Çelebi, eserini konuşur gibi yazmayı amaçlamış bu nedenle divan edebiyatının süslü, sanatlı anlatımından kaçınmıştır.
- Söz hüneri göstermek hevesine kapılmadan, kısa cümlelerle, sürükleyici ve akıcı bir anlatımla izlenimlerini dile getirmiştir.
- Yazarın düşünceye ve göze hitap eden güçlü tasvirler; sıcak bir mizahı mübalağa ve secilerle (iç kafiye) yüklü üslubu
- dikkat çeker.
- Evliya Çelebi eserinde yalnız gözlemleriyle yetinmeyip birçok bilimden yararlandığı gibi belli başlı kanunnamelere, menkıbelere de başvurmuştur.
- Bu eserinde gözlemlerini en ince ayrıntısıyla aktarmıştır.
