Cümle bir duygu, düşünce, yargı bildirir ve kendi başına anlamlı kelimeler dizisidir. Cümleler 4 ana başlıkta incelenir.
Yüklemin Türüne Göre Cümleler
Yüklemin türüne göre cümleler yüklemin fiil veya isim olmasına göre 2’ye ayrılır.
Fiil (Eylem) Cümlesi
Fiil cümlesinde yüklem bir fiil olmalıdır.
Örnekler:
- Başka bir şehirde yaşayamam.
- Sizi bu akşam misafir etmek isterim.
- Bu projede size yardım edeceğim.
- Dün uyanamadığım için okula geç gittim.
- Evdeki işlerimi bitirdim.
İsim (Ad) Cümlesi
İsim cümlesinde yüklem bir isim olmalıdır.
Örnekler:
- Paragrafta birden fazla devrik cümle var.
- En sevdiğim renk turuncu(dur).
- Kapıyı çalan küçük kardeşimdi.
- Aradığımız tabure balkondaymış.
- Önemli maddeler bu sayfada(dır).
Yüklemin Yerine Göre Cümleler
Yüklemin yerine göre cümleler kurallı, devrik ve eksiltili olmak üzere 3’e ayrılır.
Kurallı (Düz) Cümle
Kurallı cümlelerde yüklem cümlenin sonunda bulunur.
Örnekler:
- Küreği bahçede unuttum.
- Sizin evin yakınından geçiyorum.
- Bu aralar ata binmeyi öğreniyoruz.
- Sabahları çok erken kalkıyorsun.
- Çerez almaya gidiyorum.
Devrik Cümle
Devrik cümlelerde yüklem cümlenin sonunda bulunmaz.
Örnekler:
- Hemen gitmelisin ofise.
- Slayt yapmayı abimden öğrendim dün.
- Gitti teyzemler.
- Odanı toplamalısın bir an önce.
- Baktım ama göremedim dolaptaki pantolonumu.
Eksiltili Cümle
Eksiltili cümlelerde yüklem bulunmaz. Yüklem olmadığı için cümle sonuna 3 nokta (…) koyulur.
Örnekler:
- Sabah öncelikle balkonda…
- Pazardan mandalina, limon, marul, havuç…
- Dağın ardında bir vadi…
Anlamlarına Göre Cümleler
Anlamlarına göre cümleler olumlu, olumsuz cümle, soru, ünlem cümlesi olmak üzere 4’e ayrılır.
Olumlu Cümle
Eylemin gerçekleştiği cümleler anlam bakımından olumlu cümlelerdir.
Örnekler:
- Yeni bir kitap aldım.
- Sabahları erken kalkar.
- Yarın işe gidecekmişsin.
- Dayımlar trafik kazası geçirmiş.
- Sabahtan beri öksürüyorum.
Olumsuz Cümle
Eylemin gerçekleşmediği cümleler anlam bakımından olumlu cümlelerdir. Olumsuz cümlelerde olumsuzluk bildiren ekler “-ma/ -me/ -maz/ -mez/ -sız” ve kelimeler “yok, değil, ne…ne” yer alır.
Örnekler:
- Yeni bir kitap almadım.
- Sabahları erken kalkmaz.
- Yarın işe gitmeyecekmişsin.
- Dayımlar trafik kazası geçirmemiş.
- Hiç tanıdığım yok.
- Baktığımız evler çok bakımsız.
- Ne yukarıda ne de aşağıda gördüm. (görmedim)
- “ne…ne” bağlacının kullanıldığı cümleler yapı bakımından olumludur ancak anlam bakımından olumsuzdur.
Soru Cümlesi
Bir duyguyu, düşünceyi, ifadeyi soru yoluyla bildiren cümlelere soru cümlesi denir.
Örnekler:
- Yarın sinemaya gidelim mi?
- Kim benim kalemimi aldı?
- Neden bana sormadın?
- Bu kolileri buraya nasıl taşıdınız?
- Kaç meyve var torbada?
Ünlem Cümlesi
Korku, sevinç, üzüntü gibi duyguları ifade etmek için veya seslenme için kurulan cümleler ünlem cümleleridir.
Örnekler:
- Eyvah, ödevi teslim etmeyi unuttum!
- Ah, karnıma bir anda ağrı girdi!
- Ay, çok korkutucu!
- Vay, seni burada görmek de varmış!
- Aman, yere basma!
- İmdat, burada sıkışıp kaldım!
- Taksici, beni bekle!
- Beyefendi, paranın üstünü almadınız!
Yapılarına Göre Cümleler
Cümleler yapılarına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere 4 alt başlıkta incelenir.
Basit Cümle
Basit cümleler tek bir yargı bildirir ve basit cümlelerde yan cümle bulunmaz.
Örnekler:
- Hemen işe git.
- Daha yeni uyandım.
- Bilgisayarımı çantaya koyuyor.
- Marketten akşam için birkaç yiyecek ve içecek alacak.
Birleşik Cümle
Birleşik cümlelerde yüklemin olduğu temek cümle haricinde yan cümle de bulunur. Birleşik cümleler kendi içinde 4’e ayrılır.
Girişik Birleşik Cümle
Girişik birleşik cümlede yüklemin bulunduğu temek cümle haricinde fiilimsiyle kurulan bir yan cümle vardır.
Örnekler:
- Sabah kalkıp eşyalarını toplamalısın.
- “kalkıp” kelimesi zarf fiildir.
- Hasta olmamak için kalın giyiniyorum.
- “olmamak” kelimesi isim fiildir.
- Biraz yürüyüş senin için de benim için de iyi olacaktır.
- “yürüyüş” kelimesi isim fiildir.
- Eşyalarını toplamadan önce bana yardım et.
- “toplamadan” kelimesi zarf fiildir.
- Havlayan köpeklerden biraz uzak durduk.
- “havlayan” kelimesi sıfat fiildir.
Girişik birleşik cümle konusu daha iyi anlamak için “Fiilimsi (Eylemsi) Nedir?” yazımıza göz atmak için tıklayınız.
Ki’li Birleşik Cümle
Ki’li birleşik cümlede 2 yargı bulunur ve bu iki yargıyı ki bağlacı birbirine bağlar.
Örnekler:
- Bakıyorum ki yanlış yaptığında uyarayım.
- Sanma ki seni unuttum.
- Ben şimdi gidiyorum ki sen rahat rahat hazırlan.
Şartlı Birleşik Cümle
Şartlı birleşik cümlelerde yüklemin oluşturduğu temel cümle dışında şart eki “-sa/ -se” ile oluşturulan bir yan cümle vardır.
Örnekler:
- Yukarı bakarsa bizi görebilir.
- Yanına gelirse onunla güzelce konuş.
- Annem benim nereye gittiğimi sorarsa doğruyu söyle.
İç İçe Birleşik Cümle
İç içe birleşik cümlelerde temel cümle içinde bağımsız bir cümle bulunur. Bu cümle tırnak işareti ya da virgül ile temel cümleden ayrılır. Alıntılar kullanılırken sıklıkla kullanılan bir cümle çeşididir.
Örnekler:
- Mehmet bana, yarın işe gidemeyeceğim, dedi.
- “Sana güzel bir hediyem var.” dedi.
Sıralı Cümle
Sıralı cümleler birden fazla cümlenin virgül (,) veya noktalı virgül (;) ile birleşmesiyle oluşur. Sıralı cümlelerde en az 2 yüklem bulunur.
Örnekler:
- Dedemleri ziyarete gittim, dedemle oturup sohbet ettim.
- Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
Sıralı cümleler öge ortaklığına göre bağımlı ve bağımsız sıralı cümle olmak üzere kendi içinde 2’ye ayrılır.
Bağımlı Sıralı Cümle
Bağımlı sıralı cümlelerde öge ortaklığı bulunur.
Örnekler:
- Kalem getir, söyleyecekleri harfiyen yaz. (gizli özne: sen)
- Özne ortaklığı vardır.
- Babam otelde kalıyor, kardeşim de kalacakmış.
- Dolaylı tümleç ortaklığı vardır.
Bağımsız Sıralı Cümle
Bağımsız sıralı cümlelerde öge ortaklığı bulunmaz.
Örnekler:
- Mektuplarını saklıyorum, seni asla unutmayacak bu kalp.
- Bana dosyaları getir, muhasebeciyi arayayım.
Bağlı Cümle
Bağlı cümleler iki cümleyi birbirine bağlaçlarla bağlar. Dikkat edilmesi gereken husus bağlaçların cümleleri bağlamasıdır, her bağlaç olan cümle bağlı cümle değildir.
Örnekler:
- Yarın yola çıkacağız ancak bazı valizleri hazırlayamadık.
- Taksiciye seslendim ama sesimi duymadı.
- Hem mailleri kontrol ediyorum hem yeni proje üstünde çalışıyorum.
- Yanına çantanı almayı unutma ve gittiğinde beni haberdar et.
Bağlı Cümle Olmayan Örnekler: Bu cümlelerde bağlaç bulunmaktadır ancak bu bağlaçlar cümleleri değil cümledeki bazı ögeleri birbirine bağladığı için bu örnekler bağlı cümle değildir.
- Annem ve kardeşim sabah erken kalkıp hastaneye gitmiş.
- Özneleri birbirine bağlamıştır.
- Yola çıktıktan sonra Balıkesir’de ve İzmir’de mola vereceğiz.
- Dolaylı tümleçleri birbirine bağlamıştır.
