Anlatım Bozuklukları

İnsanlara duygu ve düşüncelerimizi aktarırken yanlış, hatalı ifadeler, anlam karmaşası ve mantık hataları, dil bilgisi kusurları olduğunda anlatım bozukluğu yapmış oluruz. Anlatım bozuklukları temel olarak; anlama dayalı ve dil bilgisine dayalı olmak üzere 2‘ye ayrılır.

Anlama Dayalı Anlatım Bozuklukları (Bağdaşıklık)

Gereksiz Sözcük Kullanılması

Bir kelime, cümleden çıkartıldığında anlam değişmiyorsa, bozulmuyorsa gereksiz kelime kullanılmıştır. Gereksiz sözcük kullanımı; eş anlamlı sözcüklerin bir arada kullanımı ve anlamca birbirini kapsayan (içeren) sözcüklerin bir arada kullanımı olmak üzere kendi içinde 2‘ye ayrılır.

Eş Anlamlı Sözcüklerin Bir Arada Kullanılması

Bir cümlede aynı anlama gelen kelimeler birlikte kullanılıyorsa anlatım bozukluğu yapılmış olur.

Örnek 1:

• Senin yazdıklarını olduğu gibi, aynen kendi defterime geçirdim.
  • Olduğu gibi ve aynen ifadelerinin anlamları cümlede aynı anlamı taşımaktadır. İki ifadeden biri cümleden atıldığında anlam bozulmuyor bu yüzden biri cümleden çıkartılmalıdır.
• Doğru Cümleler:
  • Senin yazdıklarını olduğu gibi kendi defterime geçirdim.
  • Senin yazdıklarını aynen kendi defterime geçirdim.

Örnek 2:

• Dünkü maçta neredeyse bizim takım az kalsın gol yiyordu.
  • Neredeyse ve az kalsın ifadelerinin anlamları cümlede aynı anlamı taşımaktadır. İki ifadeden biri cümleden atıldığında anlam bozulmuyor bu yüzden biri cümleden çıkartılmalıdır.
• Doğru Cümleler:
  • Dünkü maçta neredeyse bizim takım gol yiyordu.
  • Dünkü maçta bizim takım az kalsın gol yiyordu.

Anlamca Birbirini Kapsayan (İçeren) Sözcüklerin Bir Arada Kullanılması

Bir cümlede aynı anlama gelen kelimeler bulunmasa da anlamca birbirini kapsayan ifadeler olabilir. Bu ifadelerin bir arada kullanımı anlatım bozukluğuna yol açar ve ifadelerden biri cümleden atılarak anlatım bozukluğu giderilir.

Örnek 1:

• Dünkü konferansta yaşanmış anılarını anlattı.
  • Anılar zaten yaşanmış olaylardır. Bu yüzden yaşanmış kelimesinin kullanımına gerek yoktur.
• Doğru Cümle: Dünkü konferansta anılarını anlattı.

Örnek 2:

• Açık oturumda profesörler karşılıklı tartışıyordu.
  • Tartışmalar zaten karşılıklı yapılır. Bu yüzden karşılıklı kelimesinin kullanımına gerek yoktur.
• Doğru Cümle: Açık oturumda profesörler tartışıyordu.

Anlamca Çelişen Sözcüklerin Kullanılması

Bir cümleden tek bir anlam çıkmalıdır. Tek bir anlam çıkmasını engelleyen ifadeler birlikte kullanılıyorsa bu ifadelerden biri cümleden çıkartılmalıdır.

Örnek 1:

• Yaklaşık saat tam 11’de otobüsten inerim.
  • Yaklaşık kelimesi ihtimal belirtirken tam kelimesi kesinlik bildirmektedir. Bu iki ifade birbirleriyle çeliştiği için biri cümleden atılmalıdır.
• Doğru Cümleler:
  • Saat tam 11’de otobüsten inerim.
  • Yaklaşık saat 11’de otobüsten inerim.

Örnek 2:

• Şüphesiz sizin düğüne Alilerin ailesi de gelmiş olabilir.
  • Şüphesiz kelimesi kesinlik belirtirken tam kelimesi ihtimal bildirmektedir. Bu iki ifade birbirleriyle çeliştiği için biri cümleden atılmalıdır.
• Doğru Cümleler:
  • Şüphesiz sizin düğüne Alilerin ailesi de gelmiştir.
  • Sizin düğüne Alilerin ailesi de gelmiş olabilir.

Sözcüğün Yanlış Anlamda Kullanılması

Bir kelime cümledeki anlama uygun kullanılmıyorsa başka bir anlamı ifade ediyorsa anlatım bozukluğu vardır. Anlatım bozukluğunun giderilmesi için cümlenin anlamına uygun kelime getirilmelidir.

Örnek 1:

• Balkan Savaşları ile ilgili bilgileri tüm ayrımına kadar anlattı.
  • Ayrımına kelimesi “benzer şeyleri birbirinden ayıran” anlamına gelmektedir. Bu cümlede ayrım kelimesi yerine ayrıntı kelimesi kullanılmalıdır.
• Doğru Cümle: Balkan Savaşları ile ilgili bilgileri tüm ayrıntısına kadar anlattı.

Örnek 2:

• İstediğim telefonun ücreti çok yükseldi.
  • Ücret kelimesi ” işgücünün kullanımı karşılığında ödenen bedel” anlamına gelmektedir. Bu cümlede ücret kelimesi yerine fiyat kelimesi kullanılmalıdır.
• Doğru Cümle: İstediğim telefonun fiyatı çok yükseldi.

Sözcüğün Yanlış Yerde Kullanılması

Kelimeler cümlede farklı yerlerde kullanıldığında anlamı değiştirebilir. Kelimeleri doğru yerde kullanmadığımızda anlatım bozukluğu yapmış oluruz.

Örnek 1:

• Bugün iki liseden tanığım arkadaşım gelecek.
  • Bu cümlede iki tane liseden arkadaşı olduğu anlamı çıkmaktadır.
• Doğru Cümle: Bugün liseden tanığım iki arkadaşım gelecek.

Örnek 2:

• Genellikle ilk eve ben geliyorum.
  • Bu cümlede ilk eve ifadesinde birinci ev anlamı çıkmaktadır.
• Doğru Cümle: Genellikle eve ilk ben geliyorum.

Deyimin Yanlış Anlamda Kullanılması

Deyimler cümlenin anlamına uygun kullanılmalıdır. Cümlenin anlamına uymayan deyimler kullanıldığında anlatım bozukluğu yapılmış olur.

Örnek 1:

• Annem, yemekler hazır değilken misafirlerin geldiğini duyunca etekleri zil çaldı.
  • “Etekleri zil çalmak” deyimi sevinmek anlamına gelmektedir. bu cümlede “Etekleri zil çalmak” deyimi yerine heyecanlanmak anlamına gelen “Etekleri tutuşmak” deyimini kullanmak gereklidir.
• Doğru Cümle: Annem, yemekler hazır değilken misafirlerin geldiğini duyunca etekleri tutuştu.

Örnek 2:

• Kardeşim sınavı kazandığını duyunca sevinçten küplere bindi.
  • “Küplere binmek” deyimi sinirlenmek anlamına gelmektedir. “Küplere binmek” deyimi yerine sevinmek anlamına gelen “Havalara uçmak” deyimi kullanılmalıdır.
• Doğru Cümle: Kardeşim sınavı kazandığını duyunca sevinçten havalara uçtu.

Anlam Belirsizliği

Bazı cümlelerde kişi zamiri veya noktalama işareti kullanılmadığı için anlam belirsizliği oluşabilir.

Örnek 1:

• Ödevlerini yapmadığını duydum.
  • Ödevleri kimin yapmadığı net değildir. Onun yapmadığını mı senin yapmadığını mı kastediyor belli değil. Cümleye bu kişi zamirlerden biri getirilerek anlatım bozukluğu giderilmelidir.
• Doğru Cümleler:
  • Onun ödevlerini yapmadığını duydum.
  • Senin ödevlerini yapmadığını duydum.

Örnek 2:

• Öğretmen kadına okulda yapılacak etkinliklerden bahsetti.
  • Bu cümlede öğretmen mi bir kadına bahsediyor yoksa biri kadın bir öğretmene mi bahsediyor belli değil. Bu yüzden öğretmen kelimesinden sonra virgül kullanılmalıdır.
• Doğru Cümle: Öğretmen, kadına okulda yapılacak etkinliklerden bahsetti.

Mantık ve Sıralama Yanlışlığı (Hatası)

Cümlelerde mantıksız bir anlam bulunması veya bazı ifadelerin yanlış sırada kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar.

Örnek 1:

• Dünkü maçta Chelsea 2-0 yenilirken 4-0 öne geçti.
  • Maçta 2-0 yenilen bir takım 4-0 öne geçemez. 4-2 yazılması gerekmektedir.
• Doğru Cümle: Dünkü maçta Chelsea 2-0 yenilirken 4-2 öne geçti.

Örnek 2:

• Ablam bırak soğan doğramayı, yemek yapmayı bile bilmez.
  • Bu cümlede ifadeleri yanlış sıralamadan kaynaklanan mantık hatası vardır. Yemek yapmayı ve soğan doğramayı ifadeleri yer değiştirmelidir.
• Doğru Cümle: Ablam bırak yemek yapmayı, soğan doğramayı bile bilmez.

Dil Bilgisine Dayalı Anlatım Bozuklukları (Bağlaşıklık)  

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu

Özne-yüklem uyumsuzlukları tekillik-çoğulluk bakımından ve kişi bakımından olmak üzere 2’ye ayrılır.

Tekillik-Çoğulluk Bakımından Uyumsuzluk

Özne insan olduğunda yüklem hem tekil hem çoğul olabilir. Ancak özne insan dışı bir varlık, nesne olduğunda çoğul durumda ise yüklem sadece tekil olmalıdır..

Örnek 1:

• Kızlar bahçede voleybol oynuyor.
• Kızlar bahçede voleybol oynuyorlar.
  • İki cümle de doğrudur.

Örnek 2:

• Doğru: Evdeki duvarlar çatladı.
• Yanlış: Evdeki duvarlar çatladılar.

NOT : İnsan dışındaki varlıklara insana ait özellikler yüklenirse yüklem çoğul olabilir.

Örnek:

• Kuşlar neşeyle muhabbet ediyor.
• Kuşlar neşeyle muhabbet ediyorlar.
  • İki cümle de doğrudur.

Kişi Bakımından Uyumsuzluk

Birden fazla öznesi olan cümlelerde  öznelerden biri 1. kişi (ben) ise yüklem 1. çoğul (biz) olurken 2. kişi ise (sen) yüklem 2. çoğul (siz) olur.

Örnek 1:

• Ben ve arkadaşım bugün sinemaya gitti.
  • Ben ve arkadaşım birinci çoğul kişiyi (biz) ifade etmektedir. Bu yüzden yüklem birinci çoğul olmalıdır.
• Doğru Cümle: Ben ve arkadaşım bugün sinemaya gittik.

Örnek 2:

• Yanlış: Sen ve annen dün benim annemi görmüşsün.
• Doğru: Sen ve annen dün benim annemi görmüşsünüz.

Örnek 2:

• Yanlış: Çizdiğim resimdeki hataları düzeltecek ve sonra tabloya asacak.
• Doğru: Çizdiğim resimdeki hataları düzeltecek ve sonra çizdiğim resmi tabloya asacak.
  • “sonra” kelimesinden sonra “çizdiğim resmi” öznesi eklenmezse özne yüklem uyumsuzluğu oluşur.

Eklerle İlgili Yanlışlar

Cümlelerde eklerin fazla veya eksik kullanımı anlatım bozukluğuna yol açmaktadır.

Örnek 1:

• Yanlış: Panodaki notları deftere yazmasını unuttum.
• Doğru: Panodaki notları deftere yazmayı unuttum.

Örnek 2:

• Yanlış: Yazıları kontrol etmemizin çok iyi oldu.
• Doğru: Yazıları kontrol etmemiz çok iyi oldu.

Öge Eksikliği

Cümlelerde öğelerin eksik kullanımı anlatım bozukluğuna yol açar. Öğe eksikliği özne, yüklem, nesne ve dolaylı tümleç eksikliklerinden kaynaklanır.

Özne Eksikliği

Örnek:

• Yanlış: Kimse yazdıklarımı okumuyor, bilmeden yorum yapıyor.
• Doğru: Kimse yazdıklarımı okumuyor, herkes bilmeden yorum yapıyor.
  • Kimse öznesi “okumuyor” fiiline bağlanıyor ancak “yorum yapmıyor” yüklemine bağlanamıyor. Bu yüzden bilmeden kelimesinden önce herkes öznesi kullanılmalıdır.

Yüklem Eksikliği

Örnek:

• Yanlış: Yolda konuştuktan sonra o markete ben de okula gittim.
• Doğru: Yolda konuştuktan sonra o markete gitti, ben de okula gittim.
  • “gittim” yüklemine “ben” öznesi bağlanabilirken “o” öznesi bağlanamıyor. Bu yüzden “o markete gitti” şeklinde düzeltilmelidir.

Nesne Eksikliği

Örnek:

• Okuldaki bilgisayarlara kimse bakım yapmıyor ve kullanmıyor.
• Okuldaki bilgisayarlara kimse bakım yapmıyor ve bilgisayarları kullanmıyor.

Dolaylı Tümleç Eksikliği

Örnek:

• Yanlış: Annemi seviyorum ve saygı gösteriyorum.
• Doğru: Annemi seviyorum ve anneme saygı gösteriyorum.

Tamlama Yanlışları

Tamlamalarda bazı kelimeleri veya ekleri eksik kullanmaktan veya yanlış yerde kullanmaktan dolayı tamlama yanlışlıkları oluşmaktadır.

Örnek 1:

• Yanlış: Özel ve devlet okulları aynı tarihte başlıyor.
• Doğru: Özel okullar ve devlet okulları aynı tarihte başlıyor.

Örnek 2:

• Yanlış: Düğünde pasta ve portakal suyu verildi.
• Doğru: Düğünde portakal suyu ve pasta verildi.
  • pasta ve portakal kelimeleri suyu kelimesi ile ortak bir tamlama oluşturmuştur. Ancak pasta suyu gibi bir ifade olamayacağı için pasta kelimesi sonra kullanılmalıdır.

Örnek 3:

• Yanlış: Eğitim yeni Bakanı bugün ekranlara çıktı.
• Doğru: Yeni Eğitim Bakanı bugün ekranlara çıktı.
  • Belirtisiz isim tamlarının arasına sıfat giremez. Bu yüzden yeni kelimesi tamlamadan önce kullanılmalıdır.

Bağlaç Yanlışları

Bağlaçların anlama uygun kullanılmadığı durumlarda anlatım bozukluğu meydana gelir.

Örnek 1:

• Yanlış: Kardeşimle çok iyi anlaşıyoruz ancak aramızdan su sızmazdı.
  • Ancak bağlacından önce anlam olumluyken bağlaçtan sonra anlamı olumsuz etkileyecek bir ifade gelmeliydi.

Örnek 2:

• Yanlış: Haftaya tatile gidemeyeceğim ama çok meşgulüm.
• Doğru: Haftaya tatile gidemeyeceğim çünkü çok meşgulüm.
  • “ama” bağlacı yerine çünkü bağlacı cümledeki anlamı sağlamaktadır.