Fiil (Eylem) Nedir?

Bir eylem, oluş, hareket, iş bildirmesi sözcüklere fiil denir. Kelimelerin fiil olduğunu anlamak için kelimenin sonuna mastar eki (/-mak,/-mek) getirilir. İsim soylu sözcüklere mastar eki getirilmediği için eğer mastar eki gelen kelime anlamlı oluyor ve bir eylem bildiriyorsa o kelime fiildir.

Örnekler:

• Fiiller: gel-mek, bak-mak, yürü-mek, taşı-mak, salla-mak, düş-mek…
• Fiil Olmayanlar: kitap-mak, tuş-mak, kapı-mak, çekmece-mek, cadde-mek…

NOT: Cümlede kelime mastar eki almış halde bulunuyorsa o kelime fiil değil, fiilimsidir.

• Yarın bize gelmek istiyormuş. (gelmek kelimesi fiil değildir, isim fiildir – fiilimsi)

Anlamlarına Göre Fiil Türleri

Fiiller anlamlarına göre iş (kılış), oluş ve durum olmak üzere 3 başlıkta incelenir.

İş (Kılış) Fiilleri

Yüklemin kim tarafından belli olduğu ve nesneyi etkileyen fiillere iş (kılış) fiilleri denir. İş (kılış) fiillerinin önüne “onu” kelimesi getirildiğinde anlamlı olur ve iş (kılış) fiilleri nesneyi etkilediği için geçişli fiillerdir ayrıca “neyi, kimi” sorularına cevap verir.

Örnekler:

• Mehmet masadaki bardağı kırdı. (onu kırdı/neyi kırdı? = bardağı kırdı)
• Bize gelirken kalemini unutma. (onu unutma/neyi unutma? = kalemini unutma)
• Öğretmen Ali’yi azarladı. (onu azarladı/kimi azarladı? = Ali’yi azarladı)
• Neden defterinim yapraklarını parçaladın? (onu parçaladın/ neyi parçaladın? = defterimin yapraklarını)
• Yan masadan sandalyeyi getirmelisin. (onu getirmelisin/neyi getirmelisin? = sandalyeyi getirmelisin)

Oluş Fiilleri

Oluş fiillerindeki anlam; kendiliğinden oluşma, belirli bir zaman içerisinde oluşmadır ve geçişsiz fiillerdir. “onu” kelimisi fiilin önüne geldiğinde anlamlı olmaz. “neyi, kimi” sorularına cevap vermez.

Örnekler:

• Meyvelerin hepsi çürümüş. (onu çürümüş)
• Dün kavga ettiği için gözü morardı. (onu morardı)
• Sonbaharda yapraklar sararır. (onu sararır)
• Kar yağdıktan 2 gün sonra karlar eridi. (onu eridi)
• Üşüttüğü için hastalandı. (onu hastalandı)

Durum Fiilleri

Durum fiilleri özne tarafından gerçekleşen, nesneyi etkilemeyen geçişsiz fiillerdir. Fiilin önüne “onu” kelimesi getirildiğinde anlamlı olmaz ve “neyi, kimi” sorularına cevap vermez.

Örnekler:

• Kardeşim birden ağladı. (onu ağladı/kim ağladı? = kardeşim)
• Sunum yaparken herkes dediklerime güldü. (onu güldü/kim güldü? = herkes)
• Dün akşam sahil kenarında biraz yürüdüm. (onu yürüdüm/kim yürüdü? = ben)
• Akşam yemeğinden sonra koltuğa uzandım. (onu uzandım/kim uzandı? = ben)
• Geldiğimde sandalyede oturuyordu. (onu oturuyordu/kim oturuyordu? = o)

Yapılarına Göre Fiil Türleri

Fiiller yapılarına göre basit, türemiş ve birleşik olmak üzere 3 ana başlıkta incelenir.

Basit Fiiller

Basit fiiller yapım eki almamış, kök halinde bulunan fiillerdir. Çekim eki alabilirler.

Örnekler:

• Teyzemler bize dün gelmiş.
• Yarın okula gitmeyeceğim.
• Her sabah uyanınca su içiyorum.
• Sokakta kimseye yol tarifi sormadım.
• Birden bire telefonum çaldı.

Türemiş Fiiller

En az bir yapım eki alan fiillere türemiş fiil denir. Yapım eki aldıkları için gövde durumundadırlar. Çekim eki alabilirler. Türemiş fiiller isimden türemiş fiiller ve fiilden türemiş fiiller olmak üzere 2’ye ayrılır.

İsimden Türemiş Fiiller

İsim veya isim soylu kelimelere yapım eki gelerek oluşan fiillere denir.

Örnekler:

• Bu olaydan sonra tüm sınıf akıllandı. (akıl-lan-dı)
• Ödevlerim çok azaldı. (az-al-dı)
• 2 sene sonra onu gördüğümde sımsıkı kucaklaştık. (kucak-laş-tık)
• Bundan sonra olacak hiçbir şeyi önemsemiyorum. (önem-se-me-yor-um)
• Artık o da evini benimsedi. (benim-se-di)

Fiilden Türemiş Fiiller

Fiillere yapım eki gelerek oluşan fiillere denir.

Örnekler:

• Havada kuşlar uçuşuyordu. (uç-uş-yor-du)
• Güvercinlerin üstüne koşunca hepsi kaçıştı. (kaç-ış-tı)
• Beni masada 20 dakika bekletti. (bekle-t-ti)
• Çocuklar salıncakta sallanıyor. (sal-lan-yor)
• Müdür Bey ile odasında görüştük. (gör-üş-tük)

Birleşik Fiiller

Birleşik fiiller; en az 2 kelime ve en az 1 fiille oluşurlar. Kurallı, yardımcı eylemle yapılan, ve anlamca kaynaşmış birleşik fiiller olmak üzere 3 ana başlıkta incelenirler.

Kurallı Birleşik Fiiller

Kurallı birleşik fiiller belirli kurallar ile cümleye “yeterlilik, tezlik, sürerlilik, yaklaşma” anlamları katarlar ve bitişik yazılırlar. Kurallı birleşik fiillerin ekleri:

Yeterlilik Fiili

Yeterlilik fiilinin cümleye kattığı anlamlar; gücü yetebilme, olasılık ve ricadır. Yeterlilik fiili ekinin olumlu kullanımı “-ebil”, olumsuz kullanımı “-ama/-eme”dir.

Yeterlilik fiili ekinin olumlu kullanımı:

• Buraya yazdıklarımı sadece sen okuyabilirsin.
• İstersen yarın teyzenlere gidebiliriz.
• Marketten elma alabilir miyim?
• Kusura bakmayın ama size şahsi bir soru sorabilir miyim?
• Koşarken attığın topu son anda görebildim.

Yeterlilik fiili ekinin olumsuz kullanımı: Olumsuz kullanımı karıştırmamak için fiili olumluya çevirebiliriz.

• Ali dün hastalandığı için okula gelememiş. (gelebilmiş)
• Kutular çok ağır olduğu için taşıyamamış. (taşıyabilmiş)
• Telefonu bozukmuş, o yüzden mesajları görememiş. (görebilmiş)
• Birkaç gündür çok yoğun olduğum için kitap okuyamadım. (okuyabildim)
• Dizim ağrıyor, akşama futbol oynayamayabilirim. (“-ebil” eki ile olumsuzluk eki bir arada kullanılabilir.)

NOT: Yeterlilik fiilinin ekinin olumsuz kullanımındaki “-ama/-eme” eki olumsuzluk eki “-ma/-me” ile karıştırılmamalıdır.

Tezlik Fiili

Tezlik fiilinin eki cümleye; tezlik (çabukluk), ani, anlık anlamları katmaktadır. Tezlik fiilinin eki “-iver”dir.

Örnekler:

• Kuşlara doğru koşunca kuşlar uçuverdi.
• Marketten iki ekmek alıver.
• Başkalarını söylediklerine kulaklarını kapayıver sen de.
• Bugün de maç izlemeye gitmeyiver.
• Çocuklar konuşmayı çok hızlı çözüverdi.

Sürerlik (Süreklilik) Fiili

Sürerlik fiili cümleye; eylemin sürekliliği, eylemin daha bitmediği, devam ettiği anlamlarını katmaktadır. Sürerlilik fiilinin ekleri “-edur/-ekal/-egel”dir. Olumsuz hali yoktur.

Örnekler:

• Sen hala televizyon seyrededur.
• Çocuk koşarken arkasından bakakaldım.
• Yıllardan beri süregelen bir kültürdür bu.
• Gençler siz beni sınıfta bekleyedurun.
• Benden önce gittikleri için şaşakaldım.

Yaklaşma Fiili

Yaklaşma fiili eki cümleye; eylemin yakın zamanda gerçekleştiği, hemen hemen, neredeyse gibi anlamlar katar. Yaklaşma fiili eki “-eyaz”dır. Olumsuz hali yoktur.

Örnekler:

• Kız kayak yaparken düşeyazdı.
• Sizin eve hızlıca geleyazdım.
• Kağıdı son anda saklayayazdım.

Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller

İsim veya isim soylu sözcüklere “etmek, olmak, kılmak, eylemek, buyurmak” yardımcı fiilleri gelerek birleşik fiil yapılır.

HATIRLATMA: Yardımcı fiiller ile yapılan birleşik fiiller ses olayı varsa bitişik, ses olayı yoksa ayrı yazılır.

Örnekler:

• Senin kardeşine yardım ettim.
• Dokunduğunu hissetmedim.
• Emeklerine yazık oldu.
• Paragrafın altını çizersen daha önemli kılarsın.
• Patron size içeri girin diye emir buyurdu.
• Hayat bize zehroldu.
• Karşımızda utancından kahroldu zavallı.

Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller, genellikle mecaz anlamlıdırlar, birleşen kelimelerden birinin veya ikisinin anlamının değişmesiyle oluşurlar. Deyimler, anlamca kaynaşmış birleşik fiillerdir.

Örnekler:

• Bu yaptıklarından sonra başın göğe erdi mi?
• Konferansta eksik raporları da dile getirdi.
• Sınavdan önce defterlerime bir göz atıyorum.
• Yanımızda yaptığı hareketlerle gözümden düştü.
• İstanbul’a gelirken kaza yapmamıza ramak kalmıştı.

Fiil Çekimi

Çekimli Fiil

Çekimli fiiller, kişi ve kip eki alarak eylemin ne zaman, nasıl, neden, kim tarafından yapıldığını belirtir. Fiil çekimi; fiillerde kip, fiillerde zaman, fiillerde olumsuzluk ve fiillerde soru olmak üzere 4 ana başlıkta incelenir.

Fiillerde Kip

Haber (Bildirme) Kipleri

Haber kipleri cümlede zamanı bildirir. Çekimli fiiller, geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve geçmiş zaman olmak üzere 4 farklı zaman ekiyle çekimlenir.

Geçmiş Zaman (-di/-miş)

Geçmiş zaman görülen geçmiş zaman ve duyulan geçmiş zaman olmak üzere 2’ye ayrılır.

Görülen Geçmiş Zaman (-di) Örnekleri:

• Sen okulun bahçesinde beni görünce el salladın.
• Bu çiçekleri bizim mahalledeki çiçekçiden aldım.
• Bu resimleri sen mi yaptın?

Duyulan Geçmiş Zaman (-miş) Örnekleri:

• Dünkü uçuşta uçakta bir problem olmuş.
• Geçen hafta dayımlar bize mi gelmiş?
• Mutfaktaki tencere taşmış.

Şimdiki Zaman (-yor)

• Sizin evin önünden geçiyorum.
• Şuan telefonla konuşuyorum.
• Taksi karşı sokakta bekliyor.

Gelecek Zaman (-acak/-ecek)

• Seneye tatil için Aydın’a gideceğiz.
• Babam, emlakçı ile birlikte sizin civardan ev bakacak.
• Bugünden itibaren sınavlara çalışacağız.

Geniş Zaman (-r)

• Atlar bu çayırlarda koşar.
• Her sabah ilk iş olarak ekmek almaya gider.
• Kahveden önce her zaman sudan bir yudum alır.

Dilek (İstek) Kipleri

Dilek kiplerinde zaman yoktur. Dilek kiplerindeki ekler istenilen eylemi gerçekleştiren eklerdir.

Gereklilik kipi (-malı/-meli)

• Tatile gitmeden önce valizleri toplamalıyız.
• Arabaya bindiğinde ilk önce kemerini takmalısın.
• Çocuklar, yemekten önce ellerinizi yıkamalısınız.

Şart kipi (-sa/-se)

• Bu raporları bitirmezsem ofisten çıkamam.
• Keşke sen de bizimle Trabzon’a gelsen.
• Kimse konuşmazsa ben de konuşmam.

İstek kipi (-a/-e)

• Müsaitsen akşama yemeğe gidelim.
• Yarın sabah kahvaltıya peynir alayım.
• Arkadaşlarıma hediyeleri için teşekkür edeyim.

Emir kipi

• Hemen, odamdan def ol.
• Git ve bana kahve yap.
• Asker, selam ver.

Fiillerde Kişi

Fiillerde kişi ekleri, kip eklerinden sonra gelen, ek sayesinde eylemi kimin yaptığını bildiren yani özneyi belirten eklerdir.

Fiillerde Olumsuzluk

Fiillerde olumsuzluk, fiildeki kip ve kişi eklerinden önce “-ma/-me” ekiyle yapılır. Araya kaynaştırma ünsüzü (-y) girebilir.

Fiillerde Soru

Soru ekleri kullanılarak oluşan soru cümlelerindeki “mı, mi, mu, mü” soru ekleri kendilerinden önce ve sonra gelen kelimelerden ayrı yazılır ancak kendilerinden sonra gelen eklerle bitişik yazılırlar.

Örnekler:

• Sen de mi bizimle sinemaya geleceksin?
• Ben sana yukarı çık demiş miyim?
• Marketten mandalina alır mısınız?

Fiil Kiplerinde Anlam Kayması/ Zaman Kayması

Fiil kiplerinde anlam kayması, bir cümlede kullanılması gereken kip yerine başka bir kipin kullanılmasıyla anlam kaymasına uğramasıdır.

Örnekler:

• Arkadaşım bu hediyeyi görünce çok mutlu olur. (mutlu olacak)
• Papaz bir gün köyün meydanına gelir. (gelmiş)
• Patlamayı duyunca hemen uzaklaşıyorum. (uzaklaştım)
• Her sabah ekmek almak için fırına gidiyor. (gider)
• Bu odayı hemen toplamalısın. (topla)
• Onca emekten sonra istediği hedefine ulaşır. (ulaştı)