Yapı Bakımından Kelimeler

Dilimizdeki kelimeler 3 farklı yapıda bulunur. Bunlar basit, türemiş ve birleşik kelimelerdir. Bu yazımızda kelimeleri yapıları bakımından detaylıca inceleyeceğiz.

Basit Kelimeler

Basit kelimeler yapım eki almamış kök halinde bulunan kelimelerdir, çekim eki alabilirler.

Örnekler:

Benim kalemim dolaptaymış.
Kitaplıktan birkaç tane tarih kitabı aldım.
Ağaca çıkarken ince dallara tutunma.

Türemiş Kelimeler

Türemiş kelimeler bir veya birden fazla yapım eki almış gövde halinde bulunan kelimelerdir, çekim eki alabilirler.

Örnekler:

Kitaplığımı yenilemem gerekli. (kitap-lık)
Geçen sene aldığım gözlük kırıldı. (göz-lük)
Temizlik yapmaya bayılıyor. (temiz-lik)

Birleşik Kelimeler

Belirli kurallarla veya bazı ses olaylarıyla birden fazla kelimenin birleşmesiyle oluşan kelimelerdir. Yapılarına ve oluşumlarına göre 2 başlıkta incelenir.

Yapılarına Göre Birleşik Kelimeler

Yapılarına göre birleşik kelimeler birleşik isim ve birleşik fiil olmak üzere 2 alt başlıkta incelenir.

Birleşik İsim

En az iki kelimenin birleşmesiyle oluşan isimlerdir.

Örnekler:

Karadeniz
Yenişehir
Kapkaç
Bilgisayar
Ateşböceği
Hanımeli

Birleşik Fiil

En az iki kelimenin birleşmesiyle oluşan fiillerdir. Birleşik fiiller 3 farklı yolla oluşur.

Kurallı Birleşik Fiiller

Fiillere belirli ekler getirilerek birleşik fiil oluşturulur. Kurallı birleşik fiiller 4 alt başlıkta incelenir.

Yeterlilik Fiili: Fiillere “-ebil” yardımcı fiili getirilerek birleşik fiil yapılır. Cümleye “gücü yetme, rica” anlamları katar.
- Yarın okuldan sonra gelebilir misin?
- Bunu ancak kardeşim yapabilir.
- Arabayı yarın sabah yıkayabilirim.
NOT: Yeterlilik fiilin olumsuzunda“-ebil” eki “-ama/ -eme” şeklinde kullanılır. Hem olumsuzluk eki hem de yeterlilik fiili eki de kullanılabilir.
- Bu hafta ziyaretine gelmem. (gelirim)
  - Bu cümlede sadece olumsuzluk eki vardır.
- Bu hafta ziyaretine gelemem. (gelebilirim)
  - Bu cümlede yeterlilik fiilinin olumsuzu vardır.
- Bu hafta ziyaretine gelemeyebilirim.
  - Hem olumsuzluk hem de yeterlilik fiilinin eki bir arada kullanılmıştır.
Tezlik Fiili: Fiillere “-iver” yardımcı fiili getirilerek birleşik fiil yapılır. Cümleye “tezlik, çabukluk” anlamları katar.
- Yemekten önce ekmek almaya gidiver.
- Şu dosyaları ofisteki raflara yerleştiriver.
- Bulaşıkları görünce yıkayıverdim.
- Bu hafta da halı sahaya gitmeyiver.
- Tatilde telefonla vakit geçirmeyiver.
Sürerlik/ Sürerlilik Fiili: Fiillere “-edur/ -ekal/ -egel” yardımcı fiilleri getirilerek birleşik fiil yapılır. Cümleye “eylemin devam ettiği” anlamını katar. Olumsuzu bulunmamaktadır.
- Sen işini hallededur.
- Söylediklerini duyunca bakakaldım.
- Bu alanda yıllardır süregelen çalışmalarımız var.
Yaklaşma Fiili: Fiillere “-eyaz” yardımcı fiili getirilerek birleşik fiil yapılır. Cümleye “hemen hemen” anlamını katar. Olumsuzu bulunmamaktadır.
- Kardeşim merdivenden düşeyazdı.
- Uçurumun dibinde öleyazdı.
- Hazırladığımız raporları sileyazdı.

Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller

İsim veya isim soylu kelimelerden sonra “etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak” yardımcı fiillerinin gelmesiyle oluşur.

NOT: Birleşme sırasında ses olayı varsa bitişik ses olayı yoksa ayrı yazılır.

Örnekler:

Yardım etmek
Namaz kılmak
Sabretmek
Kabul buyurmak
Kaydolmak
Terk etmek
Yok etmek
Reddetmek

Anlamca Kaynaşmış/ Deyimleşmiş Birleşik Fiiller

Birden fazla kelimenin birleşmesiyle oluşurlar, deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiillerdir.

Örnekler:

Sonunda müdürün gözüne girdin.
Dediklerime hiç kulak asmadı.
Son olaylardan sonra kesenin ağzını açtı.
Zar zor yakayı kurtardım.
Bizim arkamızdan bir dolap çeviriyor kesin.

Oluşumlarına Göre Birleşik Kelimeler

Oluşumlarına göre birleşik kelimeler 3 alt başlıkta incelenir.

Anlam Kaymasıyla Oluşan Birleşik Kelimeler

Anlam kaymasıyla oluşan birleşik kelimelerin anlamlarından uzaklaşmalarına göre 3 farklı oluşumu vardır.

Tüm kelimelerin anlam kaybetmesi: aslanağzı, katırtırnağı, devetabanı, suçiçeği…
Kelimelerden sadece birincinin anlam kaybetmesi: Adamotu, yayınbalığı…
Kelimelerden sadece ikincinin anlam kaybetmesi: yerelması, karafatma…