Ses Bilgisi

Türkçedeki kelimelerin yapısını ve kelimelere gelen eklerin belirli kurallar çerçevesinde değişmesi, uyum göstermesi ses bilgisi sayesinde olur.

Ünlü (Sesli) Harfler

Alfabemizde 8 ünlü harf bulunmaktadır. Bu 8 harfin yarısı kalın yarısı da incedir.

Kalın Ünlüler	İnce Ünlüler
a, ı, o, u	e, i ,ö, ü

Ünsüz (Sessiz) Harfler

Alfabemizde 21 ünsüz harf bulunmaktadır. Bu 21 harfin 8’i sert, 13’ü de yumuşaktır.

Sürekli Sert Ünsüzler	f, h, s, ş
Süreksiz Sert Ünsüzler	ç, k, p, t
Sürekli Yumuşak Ünsüzler	ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Süreksiz Yumuşak Ünsüzler	b, c, d, g

Büyük Ünlü Uyumu

Büyük ünlü uyumu kuralı; kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü varsa devamında da kalın ünlü olmalı, kelimenin ilk hecesinde ince ünlü varsa devamında da ince ünlü olmalıdır.

NOT: Tek heceli, bitişik yazılan birleşik kelimelerde, alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örnekler: saç, gül, açıkgöz, bilgisayar, nişasta, otomatik…

Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Örnekler:

• iğne (ince – ince)
• atkı (kalın – kalın)
• bacak (kalın – kalın)
• kesinti (ince – ince – ince)
• yuvarlak (kalın – kalın – kalın)
• dikdörtgen (ince – ince – ince)

Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Örnekler:

• kalem (kalın – ince)
• elma (ince – kalın)
• hangi (kalın – ince)
• şişman (ince – kalın)
• bahçe (kalın – ince)
• inanmak (ince – kalın – kalın)

NOT: “-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor” ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz. Örnekler: çalışır-ken, ekşi-mtırak…

Küçük Ünlü Uyumu

Küçük ünlü uyumu kuralı; kelimede düz ünlüden sonra düz ünlü gelmeli, yuvarlak ünlüden sonra ise ya yuvarlak dar ya da düz geniş ünlüler gelmelidir.

Düz Ünlüler	a, e, ı, i
Yuvarlak Ünlüler	o, ö, u, ü
Dar Ünlüler	ı, i, u, ü
Geniş Ünlüler	a, e, o, ö

NOT: Alıntı kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz. Örnekler: aktör, alkol, bandrol, daktilo…

Küçük Ünlü Uyumuna Uyan Örnekler:

• çocuk
• yumurta
• güreşmek
• vurmak
• sürmek
• yorgunluk
• yeşil
• seslenmek

Küçük Ünlü Uyumuna Uymayan Örnekler:

• avuç
• avurt
• çamur
• kabuk
• kavuk
• kavun
• kavurmak
• kavuşmak
• savurmak

Ses Olayları

1. Ünsüz Sertleşmesi (Ünsüz Benzeşmesi)
2. Ünsüz Yumuşaması (Sessiz Yumuşaması)
3. Ünlü Düşmesi
4. Ünsüz Düşmesi
5. Ünlü Türemesi
6. Ünsüz Türemesi (Ünsüz İkizleşmesi)
7. Ünlü Daralması
8. Ulama
9. Kaynaşma
10. Vurgu
    • Kelime Vurgusu
    • Cümle Vurgusu

1. Ünsüz Sertleşmesi (Ünsüz Benzeşmesi)

Sert ünsüzlerden “ç, f, h, k, p, s, ş, t(Fıstıkçı Şahap)” biriyle biten bir kelimeye yumuşak ünsüzlerin biriyle “c, d, g” başlayan bir ek geldiğinde yumuşak ünsüz, sert ünsüze dönüşür.

Örnekler:

• kaçak – cı = kaçakçı
• kitap – cı = kitapçı
• raf – da = rafta
• günah – gar = günahkar
• patates – de = patateste
• köpek – cik = köpekçik
• bardak – cı = bardakçı
• simit – ci = simitçi
• sanat – gar = sanatkar
• koş – du = koştu
• tas – da = tasta

2. Ünsüz Yumuşaması (Sessiz Yumuşaması)

Bir kelimenin sonu sert ünsüzlerden “p, ç, t, k” biriyle bitiyorsa ve kelimeye ünlüyle başlayan bir ek geliyorsa sert ünsüzler “b, c, d, g” şeklinde yumuşar.

Örnekler:

• kapak – ı = kapağı
• sokak – a = sokağa
• gardırop – u = gardırobu
• kilit – im = kilidim
• sarkaç – ın = sarkacın
• kulak – ım = kulağım
• çeşit – i = çeşidi

NOT: Tek heceli kelimelerin bazıları ünsüz yumuşamasına uymaz.

• saç – ım = saçım
• kit – e = kite
• kaç – a = kaça
• sap – ı = sapı
• koç – un = koçun

NOT: Özel isimlere gelen ekler ünsüz yumuşamasına uğramaz.

• Mehmet’i
• Sinop’u
• Boncuk’ un
• Aytaç’ı
• Bayburt’ u

3. Ünlü Düşmesi

Bir kelimenin son hecesinde dar ünlü “ı, i, u, ü” bulunuyorsa ünlü bir harf ile başlayan bir ek geldiğinde kelimenin son hecesindeki ünlü düşer. Yapım eki alırken veya bazı kelimeler birleşirken de ünlü düşmesi oluşabilir.

Örnekler:

• beyin – i = beyni
• fikir – i = fikri
• seyir – et = seyret
• keyif – i = keyfi
• sabır – ım = sabrım
• sızı -la = sızla
• kayın – ana = kaynana
• kahve – altı = kahvaltı

4. Ünsüz Düşmesi

“k” harfiyle biten bazı kelimelere “-cık/-cak” eki geldiğinde “k” harfi düşer.

Örnekler:

• minik – cik = minicik
• küçük – cük = küçücük
• çabuk – cak = çabucak

5. Ünlü Türemesi

Bazı kelimelere “-cık” eki eklenirken ünlü türemesi oluşur.

Örnekler:

• az – cık = azıcık
• bir-cik = biricik
• genç-cik = gencecik
• dar – cık  = daracık

6. Ünsüz Türemesi (Ünsüz İkizleşmesi)

Genellikle Arapça kökenli kelimeler ek aldığında son harften bir tane daha türemesi sonucu ünsüz türemesi oluşur.

Örnekler:

• hak – ım = hakkım
• af – etmek = affetmek
• red – etmek = reddetmek
• zan – etmek = zannetmek

7. Ünlü Daralması

Kelimeler geniş ünlülerden “a, e” biriyle bitiyorsa “-yor” eki alırken geniş ünlüler dar ünlülere “ı, i u, ü” dönüşür.

Örnekler:

• kapa – yor = kapıyor
• sanma – yor = sanmıyor
• görme – yor = görmüyor
• üzülme – yor = üzülmüyor
• kaybolma – yor = kaybolmuyor
• saklanma – yor = saklanmıyor

NOT: “de, ye” fiilleri ek alırken ünlü yumuşamasına uğrayabilir. Araya kaynaştırma ünsüzü girer.

• ye – y – ecek = yiyecek
• de – y -ecek = diyecek

8. Ulama

Ulama, ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir kelime geldiğinde kelimelerin birlikte okunmasıdır. Özellikle şiirlerde kullanılır.

Örnekler:

• Bugün anlattıklarım önemliydi.
• Arkadaşların adına üzüldüm.
• Kitap almaya gittim.
• Kimsesiz insanların ağır üzüntüleri

NOT: Ünsüzle biten kelimeden sonra noktalama işareti kullanılmışsa ulama oluşmaz.

• Kadın, aşçıya yemekten verdi.
• Poşette portakal, elma ve armut var.

9. Kaynaşma

Kaynaşma, bazı kelimelere ek gelirken iki ünlü arasına kaynaştırma ünsüzlerinden “n, s, ş, y” birinin girmesiyle oluşur. 

Örnekler:

• batı – a = batıya
• eski – i = eski
• soru – u = soruyu
• amca – ı = amcası
• kepçe – i = kepçeyi
• çantaları – ı = çantalarını
• salla – acak = sallayacak

10. Vurgu

Vurgu, bir kelimedeki hecenin veya bir cümledeki kelimenin daha vurgulu söylenmesidir. Vurgu, kelime ve cümle vurgusu olmak üzere 2 başlıkta incelenir.

A) Kelime Vurgusu

Kelimelerde vurgu genellikle son hecede bulunur. Kelime ek aldıkça vurgu eklere kayar.

• kitap, balık, kelebek, kumbara, kağıt, saklambaç, keskin
• balık = balıkçı = balıkçılık
• sanat = sanatçı = sanatçılar = sanatçıların

“ki, de” bağlaçları, “mi” soru edatı ve olumsuzluk eki “ma, me” vurguyu kendinden önceki heceye yansıtır.

• bakmadım, istemedim, tatmadım
• yemedim ki, okusan da, yedin mi?

Ünlemler ve pekiştirilmiş kelimelerde vurgu ilk hecede bulunur.

• Eyvah, aferin
• simsiyah, kapkara, koskocaman, yemyeşil, sapasağlam, güpegündüz

B) Cümle Vurgusu

Fiil cümlelerinde vurgu yüklemden önceki kelime ve kelime öbeğinde bulunur.

• Annem dün marketten büyük defter almış. (Nesne vurgulanmıştır)
• Dün marketten büyük defteri annem almış. (Özne vurgulanmıştır)
• Annem dün büyük defteri marketten almış. (Dolaylı tümleç vurgulanmıştır)
• Annem marketten büyük defteri dün almış. (Zarf tümleci vurgulanmıştır)

İsim veya isim soylu yüklemlerde vurgu yüklemde bulunur.

• Bence en güzel renk mavidir.
• En sevdiğim kuzenim Ayşen’dir.
• Bu seneki adaylar çok yetenekli.
• Bu telefonlar gerçekten de çok eski.

Koşul cümlelerinde vurgu koşul bildiren kelimede, soru cümlelerinde de soru ifadesi bildiren kelimededir.

• Güneş doğarsa üşümeyiz.
• Karlar erirse yola çıkacağız.
• Yollar buz tutarsa lastiklere zincir bağlamalıyız.
• Sen de mi bizimle geleceksin?
• Yola ne zaman çıkacağız?
• Kim bu konferansta yer almak ister?

Türkçe Yazım Bilgisi Konuları

1. Yazım İmla Kuralları
2. Noktalama İşaretleri
3. Ses Bilgisi
4. Anlatım Bozuklukları