Türkçedeki kelimelerin yapısını ve kelimelere gelen eklerin belirli kurallar çerçevesinde değişmesi, uyum göstermesi ses bilgisi sayesinde olur.
Ünlü (Sesli) Harfler
Alfabemizde 8 ünlü harf bulunmaktadır. Bu 8 harfin yarısı kalın yarısı da incedir.
| Kalın Ünlüler | İnce Ünlüler |
| a, ı, o, u | e, i ,ö, ü |
Ünsüz (Sessiz) Harfler
Alfabemizde 21 ünsüz harf bulunmaktadır. Bu 21 harfin 8’i sert, 13’ü de yumuşaktır.
| Sürekli Sert Ünsüzler | f, h, s, ş |
| Süreksiz Sert Ünsüzler | ç, k, p, t |
| Sürekli Yumuşak Ünsüzler | ğ, j, l, m, n, r, v, y, z |
| Süreksiz Yumuşak Ünsüzler | b, c, d, g |
Büyük Ünlü Uyumu
Büyük ünlü uyumu kuralı; kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü varsa devamında da kalın ünlü olmalı, kelimenin ilk hecesinde ince ünlü varsa devamında da ince ünlü olmalıdır.
NOT: Tek heceli, bitişik yazılan birleşik kelimelerde, alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örnekler: saç, gül, açıkgöz, bilgisayar, nişasta, otomatik…
Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler:
- iğne (ince – ince)
- atkı (kalın – kalın)
- bacak (kalın – kalın)
- kesinti (ince – ince – ince)
- yuvarlak (kalın – kalın – kalın)
- dikdörtgen (ince – ince – ince)
Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Kelimeler:
- kalem (kalın – ince)
- elma (ince – kalın)
- hangi (kalın – ince)
- şişman (ince – kalın)
- bahçe (kalın – ince)
- inanmak (ince – kalın – kalın)
NOT: “-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor” ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz. Örnekler: çalışır-ken, ekşi-mtırak…
📝 Detaylı Anlatım: Büyük Ünlü Uyumu
Küçük Ünlü Uyumu
Küçük ünlü uyumu kuralı; kelimede düz ünlüden sonra düz ünlü gelmeli, yuvarlak ünlüden sonra ise ya yuvarlak dar ya da düz geniş ünlüler gelmelidir.
| Düz Ünlüler | a, e, ı, i |
| Yuvarlak Ünlüler | o, ö, u, ü |
| Dar Ünlüler | ı, i, u, ü |
| Geniş Ünlüler | a, e, o, ö |
NOT: Alıntı kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz. Örnekler: aktör, alkol, bandrol, daktilo…
Küçük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler:
- çocuk
- yumurta
- güreşmek
- vurmak
- sürmek
- yorgunluk
- yeşil
- seslenmek
Küçük Ünlü Uyumuna Uymayan Kelimeler:
- avuç
- avurt
- çamur
- kabuk
- kavuk
- kavun
- kavurmak
- kavuşmak
- savurmak
📝 Detaylı Anlatım: Küçük Ünlü Uyumu
Ses Olayları
Ünsüz Sertleşmesi (Ünsüz Benzeşmesi)
Sert ünsüzlerden “ç, f, h, k, p, s, ş, t(Fıstıkçı Şahap)” biriyle biten bir kelimeye yumuşak ünsüzlerin biriyle “c, d, g” başlayan bir ek geldiğinde yumuşak ünsüz, sert ünsüze dönüşür.
Örnekler:
- kaçak – cı = kaçakçı
- kitap – cı = kitapçı
- raf – da = rafta
- günah – gar = günahkar
- patates – de = patateste
- köpek – cik = köpekçik
- bardak – cı = bardakçı
- simit – ci = simitçi
- sanat – gar = sanatkar
- koş – du = koştu
- tas – da = tasta
📝 Detaylı Anlatım: Ünsüz Sertleşmesi
Ünsüz Yumuşaması (Sessiz Yumuşaması)
Bir kelimenin sonu sert ünsüzlerden “p, ç, t, k” biriyle bitiyorsa ve kelimeye ünlüyle başlayan bir ek geliyorsa sert ünsüzler “b, c, d, g” şeklinde yumuşar.
Örnekler:
- kapak – ı = kapağı
- sokak – a = sokağa
- gardırop – u = gardırobu
- kilit – im = kilidim
- sarkaç – ın = sarkacın
- kulak – ım = kulağım
- çeşit – i = çeşidi
NOT: Tek heceli kelimelerin bazıları ünsüz yumuşamasına uymaz.
- saç – ım = saçım
- kit – e = kite
- kaç – a = kaça
- sap – ı = sapı
- koç – un = koçun
NOT: Özel isimlere gelen ekler ünsüz yumuşamasına uğramaz.
- Mehmet’i
- Sinop’u
- Boncuk’ un
- Aytaç’ı
- Bayburt’ u
📝 Detaylı Anlatım: Ünsüz Yumuşaması
Ünlü Düşmesi
Bir kelimenin son hecesinde dar ünlü “ı, i, u, ü” bulunuyorsa ünlü bir harf ile başlayan bir ek geldiğinde kelimenin son hecesindeki ünlü düşer. Yapım eki alırken veya bazı kelimeler birleşirken de ünlü d üşmesi oluşabilir.
Örnekler:
- beyin – i = beyni
- fikir – i = fikri
- seyir – et = seyret
- keyif – i = keyfi
- sabır – ım = sabrım
- sızı -la = sızla
- kayın – ana = kaynana
- kahve – altı = kahvaltı
📝 Detaylı Anlatım: Ünlü Düşmesi
Ünsüz Düşmesi
“k” harfiyle biten bazı kelimelere “-cık/-cak” eki geldiğinde “k” harfi düşer.
Örnekler:
- minik – cik = minicik
- küçük – cük = küçücük
- çabuk – cak = çabucak
📝 Detaylı Anlatım: Ünsüz Düşmesi
Ünlü Türemesi
Bazı kelimelere “-cık” eki eklenirken ünlü türemesi oluşur.
Örnekler:
- az – cık = azıcık
- bir-cik = biricik
- genç-cik = gencecik
- dar – cık = daracık
📝 Detaylı Anlatım: Ünlü Türemesi
Ünsüz Türemesi (Ünsüz İkizleşmesi)
Genellikle Arapça kökenli kelimeler ek aldığında son harften bir tane daha türemesi sonucu ünsüz türemesi oluşur.
Örnekler:
- hak – ım = hakkım
- af – etmek = affetmek
- red – etmek = reddetmek
- zan – etmek = zannetmek
📝 Detaylı Anlatım: Ünsüz Türemesi
Ünlü Daralması
Ünlü daralmasında kelimeler geniş ünlülerden “a, e” biriyle bitiyorsa “-yor” eki alırken geniş ünlüler dar ünlülere “ı, i u, ü” dönüşür.
Örnekler:
- kapa – yor = kapıyor
- sanma – yor = sanmıyor
- görme – yor = görmüyor
- üzülme – yor = üzülmüyor
- kaybolma – yor = kaybolmuyor
- saklanma – yor = saklanmıyor
NOT: “de, ye” fiilleri ek alırken ünlü yumuşamasına uğrayabilir. Araya kaynaştırma ünsüzü girer.
- ye – y – ecek = yiyecek
- de – y -ecek = diyecek
📝 Detaylı Anlatım: Ünlü Daralması
Ulama
Ulama, ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir kelime geldiğinde kelimelerin birlikte okunmasıdır. Özellikle şiirlerde kullanılır.
Örnekler:
- Bugün anlattıklarım önemliydi.
- Arkadaşların adına üzüldüm.
- Kitap almaya gittim.
- Kimsesiz insanların ağır üzüntüleri
NOT: Ünsüzle biten kelimeden sonra noktalama işareti kullanılmışsa ulama oluşmaz.
- Kadın, aşçıya yemekten verdi.
- Poşette portakal, elma ve armut var.
Kaynaşma
Kaynaşma, bazı kelimelere ek gelirken iki ünlü arasına kaynaştırma ünsüzlerinden “n, s, ş, y” birinin girmesiyle oluşur.
Örnekler:
- batı – a = batıya
- eski – i = eskiyi
- soru – u = soruyu
- amca – ı = amcası
- kepçe – i = kepçeyi
- çantaları – ı = çantalarını
- salla – acak = sallayacak
Vurgu
Vurgu, bir kelimedeki hecenin veya bir cümledeki kelimenin daha vurgulu söylenmesidir. Vurgu, kelime ve cümle vurgusu olmak üzere 2 başlıkta incelenir.
Kelime Vurgusu
Kelimelerde vurgu genellikle son hecede bulunur. Kelime ek aldıkça vurgu eklere kayar.
- kitap, balık, kelebek, kumbara, kağıt, saklambaç, keskin
- balık = balıkçı = balıkçılık
- sanat = sanatçı = sanatçılar = sanatçıların
“ki, de” bağlaçları, “mi” soru edatı ve olumsuzluk eki “ma, me” vurguyu kendinden önceki heceye yansıtır.
- bakmadım, istemedim, tatmadım
- yemedim ki, okusan da, yedin mi?
Ünlemler ve pekiştirilmiş kelimelerde vurgu ilk hecede bulunur.
- Eyvah, aferin
- simsiyah, kapkara, koskocaman, yemyeşil, sapasağlam, güpegündüz
Cümle Vurgusu
Fiil cümlelerinde vurgu yüklemden önceki kelime ve kelime öbeğinde bulunur.
- Annem dün marketten büyükdefter almış. (Nesne vurgulanmıştır)
- Dün marketten büyük defteri annem almış. (Özne vurgulanmıştır)
- Annem dün büyük defteri marketten almış. (Dolaylı tümleç vurgulanmıştır)
- Annem marketten büyük defteri dün almış. (Zarf tümleci vurgulanmıştır)
İsim veya isim soylu yüklemlerde vurgu yüklemde bulunur.
- Bence en güzel renk mavidir.
- En sevdiğim kuzenim Ayşen’dir.
- Bu seneki adaylar çok yetenekli.
- Bu telefonlar gerçekten de çok eski.
Koşul cümlelerinde vurgu koşul bildiren kelimede, soru cümlelerinde de soru ifadesi bildiren kelimededir.
- Güneş doğarsa üşümeyiz.
- Karlar erirse yola çıkacağız.
- Yollar buz tutarsa lastiklere zincir bağlamalıyız.
- Sen de mi bizimle geleceksin?
- Yola ne zaman çıkacağız?
- Kim bu konferansta yer almak ister?
