Türk Edebiyatında Şiir (İslamiyet Öncesi Dönem ve Geçiş Dönemi)

İslamiyet Öncesi Türk Şiiri

İslamiyet Öncesi Türk Şiiri döneminde edebi türlerin büyük bir kısmını şiir oluşturmaktadır. Bu dönemde şiir, müzik ve din iç içedir. Şiirler çoğunlukla Türklerin yaşamını ve kültürünü yansıtmıştır. Sözlü edebiyat geleneğinin dayanağını olan şiirler bu dönem içerisinde “şaman, kam, ozan, baksı” denen şairler tarafından kopuz eşliğinde dini törenlerde (Sığır=av törenleri, Şölen=kurban törenleri veya ziyafetler, Yuğ=yas ve cenaze törenleri) söylenmiştir.

İslamiyet Öncesi Türk Şiirinin Genel Özellikleri

Dönemin edebiyat ürünleri; koşuk, sagu, sav ve destanlardır.
Dörtlük nazım birimi ve hece ölçüsü (7’li, 8’li, 11’li) ile yazılmışlardır.
Yarım uyak ve redif kullanılmıştır. Uyak düzeni genel olarak “abab / cccb / dddb…” şeklindedir. Hece tekrarları ve aliterasyon da şiirlerde görülmektedir.
Duru ve sade bir Türkçe kullanılmıştır.
Şiirler sığır, şölen ve yuğ adı verilen törenlerde söylenmiştir.
Ozan, kam, baksı, şaman adı verilen şairler tarafından kopuz eşliğinde söylenmiştir.
Çoğunlukla benzetme, tenasüp ve kişileştirme söz sanatlarına yer verilmiştir.
Sözlü edebiyat dönemine ait olan şiirler anonim özellik göstermektedir.
Aşk, doğa, kahramanlık ve ölüm gibi konular ön plana çıkmıştır.
Şamanizm, Manihaizm ve Budizm dinlerinin etkileri görülmektedir.
Bilinen ilk Türk şairi “Aprınçur Tigin”dir.

İslamiyet Öncesi Türk Şiiri Nazım Şekilleri

İslamiyet öncesi Türk şiiri nazım şekilleri koşuk, sagu, destan ve sav olmak üzere 4 sınıfta incelenir.

Koşuk

“Sığır” adı verilen ve av sırasında ya da “şölen” adı verilen ve avın bereketli geçtiğini gösteren törenlerde veya zaferle biten savaşların ardından yapılan eğlenceler sırasında söylenen şiirlerdir.
Kopuz eşliğinde söylenir.
Lirik şiirlerdir.
Nazım birimi dörtlük, ölçüsü hece ölçüsüdür.
Yarım uyak kullanılmıştır. Uyak düzeni “aaab / cccb / dddb…” şeklindedir.
Konusu; aşk, sevgi, doğa, savaş ve kahramanlıktır.
Yerini halk edebiyatında “koşma“, divan edebiyatında ise “gazele” bırakmıştır.

Sagu

“Yuğ” adı verilen cenaze törenlerinde söylenmiştir.
Kopuz eşliğinde söylenir.
Ölen kişinin erdemlerini ve ölümünden dolayı duyulan hüznü dile getiren şiirlerdir.
Nazım birimi dörtlük, ölçüsü hece ölçüsüdür.
Yarım uyak kullanılmıştır. Uyak düzeni “aaab / cccb / dddb…” şeklindedir.
Halk edebiyatında ağıt, divan edebiyatında ise mersiyeye yerini bırakmıştır.

Destan

Toplumu derinden etkileyen olayların ve durumların işlendiği şiirlerdir.
Dörtlük sayısı sınırsızdır.
Olağanüstülükler sıkça bulunmaktadır.
Hece ölçüsü ile söylenmiştir.

Sav

İslamiyet Öncesi dönemindeki atasözlerinin karşılığıdır.
Savlar, özlü sözlerdir.
Bir düşünceyi, yaşam deneyimini az sözcükle anlatır.
İnsanlara yol gösterme ve öğüt verme amacı vardır.

Geçiş Dönemi Türk Şiiri

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı ile İslamiyet etkisinde gelişen Türk edebiyatı dönemleri arasında yer alan ve aslında İslami döneme geçişi ifade eden döneme Geçiş Dönemi adı verilmektedir.

İslamiyet’i kabul eden Türklerin büyük ölçüde yaşantısı değişmiştir. Hayvancılıktan tarıma, göçebelikten yerleşik yaşama geçmişlerdir. Toplumsal yaşamı düzenleyen, tarımsal ekonomiyi belirleyen ve yönetimi etkileyen artık İslam dini olmuştur. Bu değişimler ile birlikte Türklerin gelenek ve görenekleri de başkalaşmaya başlamış ve Türk-İslam sentezi oluşmuştur.

Geçiş Dönemi Eserlerinin Genel Özellikleri

Bu dönemde İslamiyet öncesi gelenekleri ile İslam kültürü gelenekleri birlikte kullanılmıştır.
İslamiyet ile birlikte dini ve felsefi kavramlar Türk edebiyatına girmiştir.
Fars edebiyatındaki ölçü, biçimler ve türler kullanılmaya başlanmıştır.
Arapça ve Farsça kelimeler eserlerde çok sık kullanılmıştır.
Bu dönem eserleri Karahanlı (Hakaniye) Türkçesi ile yazılmıştır.
Eserlerin amacı genellikle İslamiyet’i anlatmak ve onu sevdirmeye yöneliktir.
Didaktik eserler çoğunluktadır.
Nazım birimi olarak beyit ve dörtlük iç içe kullanılmıştır.
Şiirler hece ölçüsünün yanında aruz ölçüsü ile de yazılmıştır.
Bu dönemin 4 ana eseri bulunmaktadır:
- Kutadgu Bilig
- Divan-ı Lügati’t Türk
- Atabetü’l Hakayık
- Divan-ı Hikmet

Kutadgu Bilig

Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır.
“Mutluluk veren bilgi” anlamına gelmektedir.
Geçiş dönemi edebi eser niteliğindeki ilk örneğidir.
İslami etkilerin görüldüğü de ilk eserdir.
Bu eser Karahanlı Hükümdarı Tabgaç Uluğ Buğra Han’a sunulmuştur.
Kitabın amacı; insanlara hem bu dünyada hem de öteki dünyada mutluluğun yollarını anlatmaktır.
İdeal bir toplumun nasıl yönetileceği, ideal bir hükümdarın nasıl olması gerektiği, ülke yönetiminin nasıl adaletli olabileceği, toplum yaşayışında nasıl ahlaklı olunabileceği kitapta anlatılmıştır. Bu yönüyle dini, ahlaki ve toplumsal bir öğüt kitabıdır.
Eser devlet yöneticileri hakkında bilgi içerdiği için siyasetname özelliği de taşımaktadır.
Türk edebiyatında yazılan ilk mesnevi olma özelliğini de taşımaktadır. 6645 Beyit ve 173 dörtlükten oluşmuştur.
Yarım uyak, cinaslı uyak ve redifler kullanılmıştır. Aruzun “Feulün-feulün-feulün-feul” kalıbıyla yazılmıştır.
Didaktik bir eserdir.
Eserde dört kahraman vardır ve her bir kahramanın simgelediği kavramlar bulunmaktadır. Bu nedenle eser, alegorik bir eserdir. Bu dört kahraman ve simgeledikleri kavramlar:
- Kün Togdı=> Hükümdardır ve adalet, hukuk, kanun gibi kavramları simgeler.
- Ay Toldı=> Vezirdir ve mutluluk, saadeti simgeler.
- Ögdülmiş=> Bilgedir ve vezirin oğludur. Akıl, anlayış ve zekayı temsil eder.
- Odgurmuş=> Derviştir ve hayatın sonunu, kanaati temsil eder.

Divan-ı Lügati’t Türk

Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır.
Türk dillerinin sözlüğü anlamına gelmektedir.
Türkçe-Arapça bir sözlüktür.
İlk Türkçe sözlük ve dil bilgisi kitabı olma özelliğini taşımaktadır. Aynı zamanda ilk edebiyat antolojisi olma özelliğini de taşımaktadır.
Eserin amacı; Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapça kadar gelişmiş bir dil olduğunu göstermektir.
Kaşgarlı Mahmut eserinde verdiği örnekler ile hem Türklerin yaşayış biçimini yansıtmıştır hem de Türkçenin özelliklerini ve cümle yapısını incelemiştir. Ayrıca kitapta birçok atasözü ve şiir parçaları da bulunmaktadır. Fakat bunlar anonim özellik taşımaktadır.
- Örnek alınan şiirler dörtlük şeklindedir. 7’li hece ölçüsü ile yazılmıştır. Koşma şeklindedir. Savaş, kahramanlık, doğa ve aşk konularını işleyen şiirlerdir.
Günümüze ulaşmış olan koşuk, sagu ve sav örnekleri bu eser sayesindedir.
Eserde 7500’ten fazla sözcük yer almaktadır.
Eser Arap harfleri ile kaleme alınmıştır.
Aynı zamanda eserde Türk boylarının yaşadığı yerleri gösteren bir de harita mevcuttur.

Atabetü’l Hakayık

Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır.
Gerçeklerin eşiği anlamına gelmektedir.
Cömertliği, dindarlığı, doğruluğu, alçakgönüllülüğü, bilginin yararlarını ve bilgisizliğin zararlarını işleyen bir eserdir.
Didaktik bir eserdir. Ahlaki ve dini özelliğe sahiptir.
Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır.
40 beyit ve 101 dörtlük bulunmaktadır.
Gazel tarzında ve aruz ölçüsü ile yazılmıştır. Beyitler şeklinde yazılmıştır. Aruzun ise Kutadgu Bilig’de olduğu gibi “Feulün-feulün-feulün-feul” kalıbıyla yazılmıştır.
Asıl eser dörtlüklerden oluşmuştur. “aaxa” şeklinde de uyaklanmıştır.
Arapça ve Farsça sözcükler çok fazladır. Bu nedenle dili ağır bir eserdir.

Divan-ı Hikmet

İlk Türk mutasavvıf şairi olan Ahmet Yesevi tarafından müritlerine dervişliğin kurallarını öğretmek amacı ile yazılmıştır.
Manzume şeklinde yazılmıştır. Bu manzumelere “hikmet” adı verilmiştir. Hece ölçüsü ve dörtlükler halinde, sade bir dil ile yazılmışlardır.
Hikmetler, şekil olarak ulusal bir özellik taşır.
Lirizm yönü zayıftır. Sanat kaygısı taşımayan manzumelerden oluşmaktadır.
Tasavvufu yaymak için yazılmıştır. Bu nedenle tasavvuf (tekke) şiirinin ilk örnekleri verilmiştir.
Dini ve tasavvufi nitelikte bir şiir kitabıdır.
Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır. Fakat Arapça ve Farsça kelimeler de bulunmaktadır.
Eser hem dörtlük hem beyit şeklinde yazılmıştır. Bu nedenle hem hece ölçüsü hem de aruz ölçüsü kullanılmıştır.
Hz. Muhammed’in hayatı ve mucizeleri, dünyadan şikayet, kıyamet gününün yakınlığı, dervişlerin faziletleri, ilahi aşk ve cennet gibi dini konular ele alınmıştır.
Didaktik bir eserdir.