Moğol İstilası ve Anadolu

Anadolu’da kurulan ilk Türk beylikleri, ortak amaç uğruna bir arada hareket etmiştir. Türkiye Selçukluları ile Danişmentliler Haçlıları durdurmayı görev edinmiştir. Türkler Anadolu’da Bizans ve Haçlılar ile mücadele ederken, Doğu’dan gelen bir Moğol tehlikesi belirmiştir.

Moğol İstilası ve Anadolu ilişkisi, 13. yüzyıldan itibaren Anadolu coğrafyasının tarihini yeniden şekillendiren bir süreçtir. Bu süreçte Selçuklu Devleti dağılmış, beylikler dönemi başlamış ve nihayetinde Osmanlı gibi güçlü bir devletin temelleri atılmıştır. Moğol varlığı, Anadolu’nun siyasi coğrafyasında köklü değişimlere yol açarken, kültürel ve sosyoekonomik dinamikleri de derinden etkilemiştir. Bu nedenle Moğol istilası, Anadolu tarihinin en kritik kırılma noktalarından biridir.

Orta Asya’dan yayılmaya başlayan Moğol İmparatorluğu (1196-1227), Türkmenleri yurtlarını terk etmeye zorlamış; bu durum, geniş kitlelerin Anadolu’ya göç etmesiyle sonuçlanmıştır. Moğol tehdidinin giderek yaklaştığını fark eden Türkiye Selçukluları ile Harzemşahlar arasında bu süreçte bir yakınlaşma yaşanmışsa da Celalettin Harzemşah’ın Anadolu’daki yağma hareketleri ve Ahlat’ı ele geçirerek yaklaşan Moğol tehlikesini göz ardı etmesi, iki devlet arasındaki ilişkilerin tamamen bozulmasına yol açmıştır.

Bunun üzerine Sultan I. Alaeddin Keykubat, Eyyubilerle antlaşmaya varmış ve iki ordunun birleşmesiyle Erzincan’a hareket etmiştir. Celalettin Harzemşah da Harput üzerinden Erzincan’a gelince, Yassıçemen Ovası’nda büyük bir savaş patlak vermiştir.1230’daki Yassıçemen Muharebesi’ni Selçuklular kazansa da Türkiye Selçukluları Moğollara karşı güçlü bir müttefikten mahrum kalmıştır. 1231’de Harzemşahlar Devleti’nin ortadan kalkmasıyla, Türkiye Selçukluları doğrudan Moğol tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır.

🌟Sultan I. Alaeddin Keykubad Moğol tehlikesine karşı;

Konya, Kayseri ve Sivas gibi şehirlerin surlarını ve sınır kalelerini yeniden inşa ettirmiş, Türk boylarını sınırlara yerleştirmiştir.
Abbasi halifesinin Moğol tehlikesine karşı yardım isteğini geri çevirmemiş ve Bağdat’a kuvvet göndermiştir.
Eyyubilerle ittifak yapmış ve Moğollara dostluğu güçlendirmek için elçiler göndermiştir.
Harzemşahlara ittifak teklif etmiştir.

Sultan I. Alaattin Keykubat’ın ölümü sonrasında devlet, içeride ve dışarıda ağır sorunlarla baş başa kalmıştır. Tahta geçen II. Gıyasettin Keyhüsrev (1237-1246) ilk yıllarını saltanat kavgaları içinde geçirirken doğudan gelen ve Moğollardan kaçan Türkmenleri Anadolu’nun çeşitli yerlerine yerleştiriyordu. Anadolu’da ise aynı dönemde Babailer İsyanı (Baba İshak Ayaklanması) olmuştur.

⭐BABAİ İSYANI: Anadolu’da Yesevilik’i yaymaya çalışan Baba İlyas, Türkiye Selçuklu Devleti’nin tarihindeki en büyük isyana öncülük etmiştir. Baba İlyas’ın ölümünden sonra müritlerinden biri olan Baba İshak, 1240 yılında II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in dine aykırı hareket ettiğini propaganda ederek Babai İsyanı’nın çıkmasına öncülük etmiştir. Türkiye Selçuklu ordusu, Sivas’ı isyancılara bırakmak zorunda kalmış ardından Amasya ve Kayseri de isyancılar tarafından ele geçirilmiştir. Baba İlyas’ın yakalanarak Amasya Kalesi’nde idam edilmesi isyanın daha da büyümesine neden olmuştur. Bu isyanın sonucunda Türkiye Selçuklu yönetimi zayıflamış ve Moğol istilalarına açık bir konuma düşmüştür.

Moğol İstilası, 1221’den itibaren batı yönünde gittikçe yoğunlaşmış ve Anadolu coğrafyası için bir tehdit haline gelmiştir. Anadolu’daki Moğol dönemi; Kösedağ yenilgisi ile başlamış ve Osmanlı Beyliği’nin kuruluşu sonrasına kadar sürmüştür. İran kökenli olan Selçuklu devlet adamları, devlet idaresinde Moğol temsilcisi gibi davransa da Türkmen beylerinin direnişi, bölgedeki Moğol gücünün kırılmasında etkili olmuştur.

Kösedağ Savaşı (1243)

Babai İsyanı ile zayıflayan Türkiye Selçuklu Devleti’nin durumunu gören Moğol komutanı Baycu Noyan Anadolu’ya girmiştir. Moğollar Erzurum’u almış ve Sivas civarında yer alan Kösedağ’da Selçuklular ile karşı karşıya gelmiştir.

⭐ Kösedağ Savaşı’nın Sonuçları;

Moğollar, zayıflamış Selçukluları kolayca mağlup etmiştir.
Anadolu Selçukluları bu mağlubiyetin ardından Moğollara bağlı yönetilmiştir.
Trabzon Rum İmparatorluğu ve Ermeni Krallığı, Anadolu Selçuklu Devleti’nin egemenliğinden ayrılmış ve devlet dağılma dönemine girmiştir.
Anadolu ticareti zayıflamış, Türk birliği kalmamış ve yeni beylikler kurulmuştur.
Moğolların Anadolu’yu tahrip etmesi ve ağır vergilerinin ardından Anadolu Selçuklu Devleti 1308 yılında tamamen yıkılmıştır.

IV. Kılıç Arslan ile Vezir Süleyman Müineddin Pervane arasındaki çekişmelerde de Moğollar, Pervane’yi desteklemiş ve IV. Kılıç Arslan, 1266’da Pervane tarafından öldürülmüştür. Üç yaşında tahta geçirilen III. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında hakimiyet ise tamamen Pervane’de olmuştur. Pervane, Moğollar ile Memlukluları birbirine düşürerek Anadolu’yu Moğol baskısından kurtarmak istemiştir.

Moğolların Yağmalamasına Karşı Alınan Tedbirler

Selçuklu Sultanları, yaklaşan Moğol tehdidine karşı diplomatik yollara başvurarak bölgedeki diğer Müslüman devletler (Örneğin; Harzemşahlar, Eyyubiler) ile ittifak yapmaya çalışmışlardır.
Moğollara karşı güçlü bir askeri blok oluşturma gayreti, Yassıçemen Muharebesi (1230) öncesinde de görüldüğü gibi, her zaman istenilen sonucu vermemiştir.
Moğolların büyük ordularını durdurmanın zorluğu anlaşılınca, hükümdarlar ya da beyler Moğol liderlerine vergi (haraç) ödemeyi, belli haklar tanımayı veya diplomatik evliliklerle barış sağlamayı tercih etmişlerdir.
- Bu yöntem, doğrudan istilayı engelleyemese de Moğol akınlarının şiddetini ve sıklığını geçici olarak azaltabilmiştir.
Selçuklular ve diğer bölgesel güçler, sınır kalelerini, şehir surlarını ve mevcut stratejik geçitleri onarıp güçlendirerek Moğol akınlarını yavaşlatmaya çalışmışlardır.
Önemli dağ geçitleri ve boğazlarda askeri garnizonlar kurulmuş, kalelerin erzak depoları doldurularak uzun süreli savunma için hazırlık yapılmıştır.
Moğolların atlı okçuluk ve hızlı ilerleme konusundaki üstünlüğüne karşı, Anadolu’daki kuvvetler daha hareketli savunma stratejilerini benimsemiştir.
Kalabalık Moğol ordularının büyük şehir ve kalelere yöneldiği haber alındığında, geri çekilme veya boşaltma taktikleri uygulanarak sivil halkın güvenliği sağlanmaya çalışılmıştır.
Bazı durumlarda, gerek kaleleri gerekse kırsal bölgeleri yakıp yıkma yöntemleriyle Moğol ordularının ikmal imkanları kısıtlanmıştır.
Merkezi ordunun yanı sıra, Türkmen boyları gibi yarı göçebe toplulukların okçu ve süvari gücünden yararlanılmaya çalışılmıştır.
Devlet, konar-göçer birlikleri sınır hatlarında konuşlandırarak, Moğol akınlarının öncü hareketlerini engellemeye veya haber almayı kolaylaştırmaya çalışmıştır.
Moğol baskısı nedeniyle askeri harcamalar artmış; Selçuklu Devleti ve beylikler, ordularını güçlendirmek için ek vergi toplamak zorunda kalmışlardır.
Bu vergiler, halk üzerindeki ekonomik yükü artırırken, bir yandan da Moğollara ödenecek haraç veya rüşvet niteliğindeki ödemeleri finanse etmiştir.
Bazı Selçuklu sultanları ve yerel yöneticiler, zanaatkarları ve tüccarları büyük, surlu şehirlere çekmeye çalışmıştır. Çünkü şehir nüfusu arttıkça savunma yapılacak insan gücü ve ekonomik canlılık da yükselmiştir.
Aynı zamanda kervansaraylar ve ticaret yolları onarılarak, Moğol istilasının duraklaması halinde, ticaretin canlandırılması hedeflenmiştir.
Moğol zulmünden kaçan Türkmen, Arap ve Fars kökenli çeşitli topluluklar, Anadolu’ya sığınmıştır.
Devlet, bu göçmenleri belirli bölgelere yerleştirerek savunma kapasitesini artırmayı ummuştur. Ancak yoğun göç dalgaları, zaman zaman şehirlerin ve kırsalın altyapısını da zorlamıştır.
Selçuklu Devleti, Moğollara karşı ağır vergiler ve askeri masraflar yüzünden ekonomik bakımdan çok yıpranmış, bu da toplumsal huzursuzluğu artırmıştır.
Merkezi otoritenin zayıflaması, Anadolu Beylikleri döneminin başlamasına neden olmuş; beylikler kendi topraklarını Moğol istilasına karşı savunma, yönetme ve genişletme imkanı bulmuştur.
Anadolu’da oluşan karışıklık ve göç dalgaları, hem kültürel zenginliği hem de sosyal karmaşayı artırmıştır.

📚EK BİLGİ:

Ayn–ı Calut Savaşı (1260)

Moğolların Suriye’ye ilerlemesi ve Eyyubi Sultanı Nasır Yusuf’a tehdit mektuplarının ardından Nasır Yusuf, Memlüklerden yardım istedi. Moğol komutanı Hülagu, Memlüklerin kendisine tabi olmasını istemiştir. Ancak Memlükler kabul etmemiş ve Ayn–ı Calut bölgesinde karşı karşıya gelmişlerdir.

⭐ Ayn–ı Calut Savaşı Sonuçları;

Memlükler savaşı kazanmıştır.
Memlükler, bu galibiyet ile Moğolların ilerleyişini durdurmuş ve Osmanlı Devleti’nin yükselişine kadar bölgedeki en güçlü devlet konumunda yer almıştır.

Anadolu’da Kurulan İkinci Dönem Türk Beylikleri

Anadolu Selçuklu Devleti, Kösedağ savaşındaki yenilginin ardından yıkılış dönemine girmiştir.
Moğollar da Anadolu’da hakimiyet kurmayı başaramamıştır.
Moğol İstilası sonrasında Türkmenlerin Anadolu’ya göçleri yoğunlaşmıştır.
Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılma sürecine girmesiyle birlikte Türkmen beyleri, Selçuklu otoritesinin kaybolduğu bölgelerde merkezi otoritesi zayıflayan Bizans’ın da durumundan faydalanarak müstakil ya da yarı müstakil halde devletçikler şeklinde teşkilatlanmıştır.
Kösedağ Savaşı sonrasında da İkinci Beylikler Dönemi yaşanmaya başlanmıştır.
Anadolu’da Karamanoğulları, Candaroğulları, Germiyanoğulları, Canikoğulları, Hamitoğulları, Aydınoğulları, Menteşeoğulları, Saruhanoğulları, Eşrefoğulları, TekeBeyliği, Karesioğulları, Eratnalılar, Dulkadiroğulları, Ramazanoğulları, KadıBurhaneddinDevleti gibi beylikler ortaya çıkmıştır.
Bu dönem XIII. yüzyılın ikinci yarısında Karamanoğullarının faaliyetleri ile başlamış ve XVII. yüzyılın başlarına yani Ramazanoğulları topraklarının Osmanlı Devleti’ne dahil edilmesine kadar devam etmiştir.