Vücudun, içine giren mikroorganizmalara veya diğer zararlılara karşı oluşturduğu sisteme bağışıklık sistemi denir. Bağışıklık sisteminde; dalak, kemik iliği, timüs, lenf düğümleri ve karaciğer bulunur.
Vücutta hastalık yapan bakteri, virüs, protozoa ve mantarların vücuda girerek çoğalmasına bulaşma (enfeksiyon) denir. Bulaşıcı özellik gösteren bu canlı türleriyle bağışıklık sistemimiz ilgilenir.
Akyuvarlar: Savunma hücreleridir. Lökosit diye de isimlendirilir. Vücutta enfeksiyon olduğunda akyuvar sayısı artar. Kemik iliği ve lenf bezlerinde üretilen akyuvarların çekirdekleri ve organelleri bulunur. Yalancı ayaklar oluşturarak aktif yer değiştirebilir. Akyuvarlar granüllü ve granülsüz olmak üzere ikiye ayrılır.
Nötrofil: Granüllü bir akyuvar hücresidir. Yaşam süreleri çok kısa olan nötrofiller (ortalama olarak bir günden az) kemik iliğinde üretililer. Fagositoz yaparlar. Özellikle organizmayı mikroorganizmaların istilasından korurlar. Koruma sırasında sağlıklı hücrelerin yok olmasına da neden olabilirler.
Eozinofil: Parazitlerce oluşturulan enfeksiyonlarla savaşırlar. Parazitlerin dış duvarına yapışarak enzim salgılar ve parazitlerin parçalanması sağlanır. Granüllü akyuvar çeşididir.
Bazofil: Kandaki akyuvarların yaklaşık %0.4’ünü oluştururlar. Granüllü akyuvar sınıfına girer. Fagositoz yapabilir. Bazofiller histamin ve heparin içerebilir veya ihtiyaç anında salgılayabilir.
Monosit: Monositler vücuttaki akyuvarların yaklaşık %7’sini oluştururlar. Granülsüz akyuvar hücresidir. Kemik iliğinde yapıldıktan sonra kan dolaşımına geçer. Yaklaşık birkaç saat içinde kan dolaşımından çıkıp dokulara girer. Dokularda bulunan monositler ayrı makrofaj türlerine olgunlaşırlar (Makrofaj dokularda bulunan monositlere verilen addır; her tür dokunun kendine özgü makrofajları vardır).
Monositlerin fagositoz özellikleri makrofaj haline geçtiklerinde (dokulara giriş yaptığında) çok daha güçlenir.
Makrofaj: Makrofaj dokularda bulunan monositlere verilen addır; her tür dokunun kendine özgü makrofajları vardır.
Lenfosit: Granülsüz bir akyuvar çeşididir. Kanda dolaşan akyuvarların yaklaşık olarak yarısını oluştururlar. B – Lenfosit, T- Lenfosit ve doğal katil hücreleri olmak üzere 3 çeşitte sınıflandırabiliriz. Kanda dolaşan lenfositlerin ortalama %80’ini T hücre, %10’unu B hücre geri kalan %10’unu ise doğal katil hücreler oluşturmaktadır.
B – Lenfosit: Gelişimini; fetüs döneminde karaciğerde, doğumdan sonraki dönemde kemik iliğinde tamamlayan lenfositlere denir. Bu lenfosit türü uyarıldıktan sonra antikor üretimine başlar.
T – Lenfosit: Gelişimini; timüs bezinde tamamlayan lenfositlere denir. Hücresel bağışıklıktan sorumludurlar. Ayrıca B lenfositlerin aktivasyonunda görev alırlar.
Doğal Katil Hücreleri: Doğal katil hücreleri; kemik iliğinde yapılırlar, kan, kemik iliği veya dalakta bulunurlar. Doğal bağışıklığın bir parçasını oluşturan doğal öldürücü hücrelerin uyarılmaya ihtiyaçları yoktur. Mikropları direkt saldırarak imhā etmek yerine virüsler tarafından enfekte edilmiş vücut hücrelerine veya kanser hücrelerine saldırırlar.
Doğal katil hücreleri fagositoz yapmazlar. Bunun yerine, saldırdıkları hücrenin zarını zayıflatıp su ve iyonların hücrenin içine girmesini sağlarlar. Artan basınç nedeniyle saldırılan hücre parçalanır.
KISA NOT: Fagositoz yapabilen hücre türleri; bazofil, nötrofil, monosit ve monositlerin bir türü olan makrofajlardır.
Antikor: Bağışıklık sistemi tarafından organizmaya giren organik maddelere karşı geliştirilen glikoprotein molekülüdür. Antikorun salgılanmasına sebep olan (lenfositler tarafından “organizmaya yabancı” olarak tespit edilen) maddelere antijen denir. Her antikor kendisine has bir mikrop (vb) türüne karşı etkilidir. Bazı antikorlar, mikrobu çökeltir; bazıları birbirine yapıştırarak etkisizleştirir; bazıları ise mikrobu eritir.
Bağışıklık 3 kısımda gerçekleşir:
1. Hat savunma: Birincil savunma hattı; deri, mukus, mide asidi, hücrelerden yapılan lizozim salgısı, epitel doku ile sağlanır. Bu savunma hattı türe özgüdür. Bu hat, bir çok zararlının organizmaya girişini önler.
2. Hat savunma: İkincil savunma hattı; fagositoz yapan hücreler (makrofaj, nötrofil, vb), eozinofiller, doğal katil hücreleri, yangısal tepkiler ve antimikrobiyal proteinler ile sağlanır. Bu hat, vücuda giren zararlının yok edilmesini sağlar.
3. Hat savunma: Üçüncül savunma hattının amacı; yok edilmiş zararlıların hatırlanması ve aynı hastalığın bir daha oluşması halinde hastalığın daha kolay atlatılmasını sağlamaktır. Lenfositler ve ürettikleri antikorlar bu savunma hattını oluşturur.
1. ve 2. savunma hattının oluşturduğu dirence özgül olmayan bağışıklık. 3. savunma hattının oluşturduğu dirence özgül bağışıklık denir.
Çeşitli etkenlerle dokular zedelenir ve bunun sonucunda iltihaplanma görülür. Zedelenen dokuya makrofaj, bazofil ve nötrofil gibi akyuvar çeşitleri müdahale eder.
Zedelenen dokuda bulunan bazofil hücrelerinden histamin salgılanır. Histamin kılcal damarların geçirgenliğini arttırır. Bu sayede kılcal damardan dokuya sıvı geçişi olur ve ödem oluşur.
Özgül bağışıklığı sağlayan ana antikor hücresi lenfositlerdir. T lenfositleri antijenleri direk tanıyamazlar ancak makrofaj hücrelerinden edindikleri bilgiler sayesinde antijenleri hatırlayabilirler. B lenfositleri ise antijeni doğrudan tanıyabilirler.
Antijen vücuda girdiğinde B lenfositleriyle T lenfositleri (makrofajlardan bilgiyi aldıktan sonra) çoğalmaya başlar. Oluşan yeni lenfosit hücrelerinin bir kısmı savaşan hücrelere, diğer bir kısmı ise hafıza hücrelere dönüşür. Hafıza hücreleri vücutta uzun bir süre yaşamını devam ettirebilirler. Ancak savaşçı hücreler kısa ömürlüdür. Aynı hastalık etkeni (antijen) vücuda ikinci kez girdiğinde hafıza hücreleri antijeni tanıdığı için daha hızlı antikor üretilmesini sağlar.
Özgül bağışıklık iki kısma ayrılır; humoral (sıvısal) ve hücresel bağışıklık.
Bu bağışıklık, B lenfositleri ve onların ürettikleri antikorlardan oluşmaktadır. Sıvısal bağışıklık denmesinin nedeni üretilen antikorların (B lenfositlerinin ürettiği antikorlara immünoglobulinler denir) kan plazması aracılığıyla taşınmasıdır.
İmmünoglobülinler M(IgM), A(IgA), G(IgG), E(IgE) ve D(IgD) olmak üzere 5 çeşitten oluşmaktadır. Bu antikorlar bakterilerin sebep olduğu hastalıklarda çok etkilidir.
T lenfositlerinin oluşturduğu bağışıklıktır. Makrofajlardan bilgiyi aldıktan sonra T lenfositleri hızlıca bölünmeye başlar. Oluşan lenfositler antijene temas ederek yok ederler. Bu bağışıklık türünde antikor oluşmaz.
Bu savunma sistemi özellikle kanserli hücrelerin, parazitlerin veya mantar hücrelerinin yok edilmesinde rol oynar.
Aşağıdaki videoda bağışıklık sisteminin nasıl çalıştığını görebilirsiniz. İzledikten sonra özgül ve özgül olmayan bağışıklığı tekrar okursanız aklınızda daha kalıcı olur.
Altyazı seçeneklerinden “Türkçe” seçeneğini seçmeyi unutmayın.
Bağışıklık, doğal ve kazanılmış olmak üzere iki şekilde kazanılır.
Vücudun hastalık etmenine karşı doğuştan bağışıklı olmasına denir. Savunmanın 1. ve 2. hattı kullanılarak bağışıklık yapılır. Genetik yapıda mevcuttur ve türe özgüdür.
Sonradan çeşitli yöntemlerle kazanılan bağışıklığa denir. Aktif ve pasif bağışıklık olmak üzere ikiye ayrılır.
Hastalık etkeninin vücuda girmesini takiben bağışıklık sistemi (lenfosit üreterek, makrofajları ilgili bölüme göndererek) savunma yapar. Bu savunma sırasında bazı lenfosit hücreleri hastalığa ait antijenleri kaydeder ve aktif bağışıklık kazanılmış olur.
Aktif bağışıklık hastalığı geçirerek veya aşı olarak kazanılabilir. Uzun süreli bir koruma sağlar.
Hastalanmış kişiye dışarıdan serüm verilmesiyle oluşur. Antikorlar kısa bir süre sonra yok edilir ve bağışıklık biter. Antikorlar serüm aracılığıyla verilir. Tedaviler için kullanılır.
Alerji bağışıklık sisteminin alerji olunan maddeye karşı aşırı tepki vermesidir. Vücut bu alerjen maddelere karşı aşırı antikor sentezler, histamin salgılar. Alerjenler birbirinden farklı yollarla vücuda alınabilir.
Virüsler; çok küçük boyutlardaki, canlı veya cansız oldukları tartışılan birer varlıktır. Virüsler normal mikroskoplarla görünemez; ancak elektron mikroskobuyla virüsleri görebiliriz. Virüsler bir protein kılıf ve DNA ya da RNA dan oluşurlar.
Virüsler çoğalmak için hücrelere ihtiyaç duyar. Virüsler konak hücrenin metabolizmasını kullanarak kendilerini kopyalar ve bu kopyalanma sırasında mutasyon geçirebilir. Virüslerin her bir türünün ürediği özel canlılar ve dokular vardır. Örneğin hepatit virüsü karaciğer hücrelerini, kuduz virüsü ise beyin ve omurilik hücrelerini kullanır.
Virüslerin hücre içinde çoğalmasını engellemek için hücreler interferon salgılar. Virüsün bir bakteri hücresinde üreme adımları için tıklayın.
Konu anlatımı serisinin devamı