Vücudu denetlemek için kimyasal yöntemlerle iletişim kuran denetleyici ve düzenleyici sistemin parçasına endokrin sistem denir. Ürettiği salgıyı doğrudan kana veren bezlere endokrin bez adı verilir. Endokrin sisteminin salgısına hormon adı verilir. Hormonlar sadece kan içerisinde taşınır ve hedefledikleri hücrelere bağlanırlar.
Endokrin sistemdeki iletişim nöronlardaki gibi saniyeler içerisinde gerçekleşmez. Hormonlar, daha uzun süreler ve daha kalıcı etkilere sahiptir.
Ekzokrin bezler (dış salgı bezleri), salgılarını kanallar yardımıyla vücut boşluklarına veya vücut dışına bırakan bezlerdir. Süt bezleri, ter bezleri, tükürük bezleri, gözyaşı bezleri ekzokrin bezlerdir.
Hormonların Genel Özellikleri
- Kan tarafından taşınır.
- Çoğu hormon polimer yapıdadır.
- Az miktarda hormonlar bile etki gösterebilir.
- Hormonların normal durumdan az veya çok olması metobolizmayı bozucu etki yapar.
- Büyüme hormonu (STH) ve tiroksin hormonu tüm vücutta etkisini gösterir.
- Etkilerini yavaş ve uzun sürede gösterir.
Endokrin (İç Salgı) Bezleri
Başlıca iç salgı bezleri; hipotalamus, tiroit bezi, hipofiz bezi, epifiz bezi, paratiroit bezi, timüs bezi, pankreas, böbrek üstü bezleri ve eşeysel bezlerdir.
Epifiz Bezi
Beyin yarım kürelerinin arasında bulunan endokrin bezdir. Salgısı melatonin hormonudur. Melatonin hormonu derinin renklenmesinde görev alır. Asıl işlevi ise, mevsimsel gün uzunluğu ve ışığa bağlı olarak vücudun biyolojik ritminin düzenlenmesini sağlamaktır.
Gece salgılanan melatonin hormonunun, gecenin uzunluğuna göre salgılanma miktarı artar. Bu hormon gece daha çok salgılanarak vücudun biyolojik ritminin düzenlenmesinde rol oynar.
Hipofiz Bezi
Ara beynin ön tarafında bulunan hipofiz bezini hipotalamus denetler. Hipotalamusun iki tür salgısı vardır: Birinci tür salgılarını hipofizin arka lobuna taşır, gerektiğinde buradan kana salgılanır. Bu hormonlar antidiüretik hormon (ADH) ve oksitosin hormonlarıdır. İkinci tür salgılar ise, hipofiz bezinin ön lobunun çalışmasını düzenleyen salgılatıcı hormon (RF – releasingfactor) ve hormon salgılamasını durduran engelleyici hormonlardır. Ön ve arka hipofiz olmak üzere iki lobu bulunan endokrin bezdir.
Ön Hipofiz Bezi Salgıları
Ön hipofiz lobunun hormon salgılaması, hipotalamusun salgılatıcı ve engelleyici hormonları tarafından kontrol edilir. Ön hipofiz hormonları şunlardır:
- Büyüme hormonu [Somatotropin hormon (GH)]
- Büyüme hormonu bütün vücut hücrelerini etkiler.
- Uzun kemiklerin epifiz bölgesini ve hücrelerin metabolizmasını etkiler.
- Büyüme hormonu sayesinde RNA sentezi, protein sentezi artar.
- İnsanlarda görülen bazı büyüme bozuklukları, büyüme hormonunun normal olmayan miktarda üretimine bağlıdır.
- Çocukluk döneminde büyüme hormonu çok fazla salgılanırsa devliğe (gigantizm) neden olur.
- Ergin bireylerde bu hormonun aşırı üretimi el, ayak ve baştaki kemiklerde anormal büyümeye (akromegali) sebep olur.
- Çocukluk döneminde büyüme hormonunun yetersiz salgılanması cüceliğe (dwarfizm) neden olur.
- Tiroit uyarıcı hormon (TSH)
- TSH hormonu tiroid bezini uyararak çalışmasını düzenler. Çok fazla TSH hormonu salınması tiroid bezini büyütür.
- Adrenokortikotropik hormon (ACTH)
- Böbreküstü bezini uyararak çalışmasını düzenler.
- Folikül uyarıcı hormon (FSH)
- Kadında yumurtalıkları (ovaryumu) etkileyerek yumurta üretimini (oogenez) sağlar.
- Erkekte testisleri (er bezlerini) etkileyerek sperm üretimini (spermatogenez) sağlar
- Lüteinleştirici hormon (LH)
- Erkekte spermin olgunlaşmasını ve testislerin testesteron salgılamasını sağlar.
- Kadında, yumurtalıkta ovulasyonu (yumurtlama) ve korpus luteum (sarı cisim) oluşumunu sağlar.
- Prolaktin (PRL) veya diğer adıyla lüteotropik hormon (LTH)
- LTH sadece dişilerde bulunur.
- Annelik içgüdüsünün gelişmesini sağlar.
- LTH meme bezlerinin gelişimini, süt yapımını ve salgılanmasını sağlar.
- Melanosit uyarıcı hormon (MSH)
- Deride bulunan melanin pigmentinin dağılımını kontrol eder.
- İnsanlarda MSH hormonu, yağ metabolizmasını etkiler.
- Eksikliğinde albino (renksiz) bireyler olur.
Arka Hipofiz Bezi Salgıları
Arka hipofiz lobu, hipotalamusla bağlantılıdır. Hipotalamusta üretilen antidiüretik hormon (ADH) ve oksitosin hormonu arka hipofiz lobundan depolanır ve gerektiğinde buradan salınır.
- Oksitosin
- Sadece dişilerde, doğum sırasında salgılanan bir hormondur.
- Doğum sancısının oluşmasını ve devamında sütün süt kanallarına salınmasını uyarır.
- Bu nedenle bazen doğum sırasında doğum sancısı oluşturmak için enjekte edilir.
- ADH (antidiüretik hormon veya diğer adıyla vazopressin)
- Böbreklerden suyun geri emilimini artırarak, vücudun su dengesini ayarlar.
- Az salgılanırsa vücuttan idrarla fazla su kaybı olur ve sık idrara çıkılır. Susuzluk duygusu çok olur.
- Sık idrara çıkma, çok su içme şeklindeki bu hastalığa Diabetes insipidus (şekersiz şeker hastalığı) denir.
- ADH aynı zamanda damarları daraltarak kan basıncını artırır.
Tiroit Bezi
Hipofizden salınan TSH hormonu ile aktivitesi denetlenen tiroit bezi gırtlak üzerinde iki loblu bir bezdir. Tiroit bezinden tiroksin ve kalsitonin hormonları salgılanır.
Trioksin
- Vücutta bazal metabolizma hızını, hücresel işlevlere enerji sağlamak amacıyla mitokondrilerin sayısını ve aktivitesini arttırır.
- Vücudun bütün hücreleri bu hormondan etkilenir.
- Yapısında %65 oranında iyot (I) minerali bulunur ve protein yapılıdır.
- Gelişme döneminde tiroksin az salgılanırsa; kretenizm (ahmaklık) hastalığı olur.
- Erginlik döneminde az salgılanırsa; miksodema hastalığı olur. Bu hastalıkta metabolizma hızı yavaşlar ve uyuşukluk hissedilir.
- Yetişkinlik döneminde az salgılanırsa; guatr hastalığı olur.
- Deniz ürünleriyle beslenmek ve iyotlu tuz kullanmak bu eksikliğin önlenmesinde etkili bir rol oynar.
Kalsitonin
- Kanın kalsiyum düzeyini ayarlar.
- Kandaki kalsiyum miktarı arttığında tiroid bezinden kalsitonin hormonu salgılanır ve kandaki kalsiyum kemiklere geçer.
- Kalsitonin, kalsiyum miktarını ayarlamak için böbreklerdeki kalsiyum geri emilim sürecini azaltır.
- Kalsitonin hormonunun azlığında; kemiklerde zayıflık, güçsüzlük ve kemik erimesi gibi sorunlar gözlemlenir.
Paratiroit Bezi
Paratiroit bezi, tiroit bezinde konumlanmış dört küçük bezden oluşur. Salgıladığı hormona parathormon adı verilir.
- Parathormon, kandaki kalsiyum derişimini yükseltirken fosfat derişimini azaltır.
- Kemiklerden kana geçişini sağlar.
- Böbreklerden ve bağırsaklardan geri emilimini artırır.
- Parathormon az salgılanırsa kramp (tetani) ve kanama durumlarında kan pıhtılaşmasında gecikme gözlemlenir.
- Pahathormon çok salgılanırsa böbrek taşına ve kemik zayıflığına neden olur.
Timüs Bezi
Göğüs kemiğinin üzerinde bulunan endokrin bezdir. Timozin adında bir hormon salgılar. Timüs bezinin; büyüme, eşeysel olgunluğa ulaşma ve T lenfositlerini uyararak bağışıklık sistemi üzerinde etkili olduğu düşünülmektedir.
Böbrek Üstü (Adrenal Bez) Bezi
Böbrek üstü bezleri her iki böbreğin üzerinde bulunur ve böbreklerden bağımsız çalışır. Diğer organlara göre çok fazla kılcal damar ağına sahiptir. Kabuk (kortex) ve öz (medula) bölgelerinden oluşur.
Kabuk (Kortex) Bölgesi Salgıları
Kabuk (kortex) bölgesinden; aldosteron, kortizol ve eşey hormonları salgılanır.
- Kortizol Hormonu
- Kortizol hormonu strese karşı direnç sağlamada ve bağışıklığın baskılanmasında önemli etkilere sahiptir.
- Vücuttaki glikoz metabolizmasından sorumlu hormondur.
- Kan glikozunu artırır.
- Protein ve yağların yıkılıp glikoza dönüşmesini sağlar.
- Glikozun yıkımını önler
- Vücudu karbonhidrat dışı enerji kaynaklarına yöneltir.
- Karaciğerde depolanan glikojeni artırır.
- Aldosteron Hormonu
- Kanda, hücre içi ve dışı sıvılardaki iyon derişimini düzenler.
- Böbrekleri etkileyerek nefron kanallarından ve iyonlarının geri emilimini artırıp, iyonunun idrarla atılmasını sağlar.
- Az salgılanması durumunda, ve geri emilimi azalır, kan basıncı düşer, doku sıvısı azalır ve bunun sonucunda halsizlik gözlemlenir. atılamadığı için deride birikir. Bu hastalığa Addison (tunç) hastalığı denir ve deri tunç rengi olur.
- Çok salgılanırsa kan basıncı yükselir ve doku sıvısı (ödem) artar.
- Eşey Hormonları
- Eşey hormonları böbrek üstü bezlerinden az miktarda salgılanır.
- Salgılanan bazı eşey hormonları; androjen, östrojen ve progesterondur.
- Bu eşey hormonlarına adrenal eşey hormonları denir.
Öz (Medula) Bölgesi Salgıları
Öz (medula) bölgesinden salgılanan hormonlar ise adrenalin ve noradrenalindir.
- Adrenalin (Epinefrin)
- Herhangi bir tehlike karşısında kalp atımını hızlandırır, kan basıncını yükseltir, göz bebeklerini büyütür.
- Stres durumunda enerji üretimini ve kullanımını sağlar.
- Bunlara bağlı olarak vücudun oksijen tüketimi artar.
- Karaciğerdeki glikojeni glikoza dönüştürerek kan glikozunun artmasını sağlar.
- Adrenalin hormonu sayesinde beyin, kas ve kalp damarları genişleyerek ilgili organlara daha çok kan ve oksijen gitmesini sağlar.
- Adrenalin sadece sindirim sistemi faaliyetlerini yavaşlatır.
- Nöradrenalin (Nörepinefrin)
- Adrenaline benzer etkileri vardır.
- Kılcal damarların daraltılmasını ve böylece kan basıncının yükselmesini sağlar.
- Kalp atış hızını arttırır, böylece vücut sıcaklığı artar.
- Karaciğerdeki glikojenin glikoza yıkılmasını başlatır.
Karma Bezler
Karma bezler pankreas ve eşeysel bezlerden oluşur.
Pankreas
Pankreastan hem sindirim enzimleri hem de hormon salgılayan dokular bulunur. Pankreasta bulunan langerhans adacıkları hormon salgılayan hücre kümeleridir. Langerhans adacıkları pankreasın %1-2’sini oluşturur.
Langerhans adacıklarının alfa hücreleri glukagon hormonu salgılarken beta hücreleri insülin hormonu salgılar. İnsülin ve glukagon, kandaki glikoz düzeyini ayarlayan, birbirine zıt çalışan iki hormondur
- İnsülin
- Kan şekerini düşüren hormondur.
- Kandaki şekerin hücrelere geçişini (beyin hücreleri hariç) kolaylaştırır.
- Glikozun fazlasının çizgili kas hücrelerine girmesini sağlar
- Ayrıca fazla glikozun karaciğerde glikojen şeklinde depolanmasını veya yağa dönmesini sağlar.
- İnsülin azlığı şeker hastalığına neden olur. Şeker hastalığında da yüksek kan şekeri, idrarda glikoz, çok su içme ve sık idrara çıkma olur.
- Glukagon
- Kan şekerini arttıran hormondur.
- Glukagon sadece karaciğer hücrelerini etkiler.
- Glukagon hormonları karaciğere ulaştığında, karaciğer glikojenini glikoza çevirir ve kana verir.
Eşeysel Bezler
Dişide yumurtalıklarda, erkekte ise testislerde üretilen eşey hormonları, büyüme ve gelişmeyi düzenleyerek üreme döngülerini ve eşeysel davranışları kontrol eder. Steroid yapılı olan eşey hormonları, FSH ve LH hormonları tarafından kontrol edilerek üretilir.
- Yumurtalık Hormonları
- Dişide üreme sisteminde bir çif yumurtalık (ovaryum) bulunur.
- Ovaryumlar östrojen ve progesteron hormonları üretir ve salgılar.
- Östrojen:
- Östrojen, ergenlik döneminde ikincil dişilik özelliklerinin (meme bezlerinin büyümesi, sesin incelmesi, omuzların dar olması, vb.) ortaya çıkmasını sağlar.
- Bunun yanında yumurta kanalını, ovaryumu, döl yatağının (uterus) büyüyüp gelişmesini uyarır.
- Ayrıca, rahim duvarında mitozu artırır.
- Progesteron:
- Progesteron ise döl yatağını, embriyonun tutunup gelişebilmesi için uygun hâle getirmek için rahim duvarının kılcal damar ağını zenginleştirir.
- Testis Hormonları
- Testis hormonları, testislerde bulunan leydig hücreleri tarafından testosteron hormonu salgılanır.
- Testosteron, spermlerin olgunlaşmasını sağlar.
- Ergenlik döneminde ikincil erkeklik özelliklerinin (sesin kalınlaşması, vücut kıllanması vb.) ortaya çıkmasını ve sperm oluşumu için testislerin normal gelişimini sağlar.
