Eşeyli üreme, iki canlı organizma arasında genetik malzemelerin birleştirilmesi suretiyle yeni bir canlının oluşması olayıdır. Burada iki ana süreç vardır:
- Kromozom sayısını yarıya indiren mayoz bölünme
- İki gametin birleştiği ve eski kromozom sayılarına ulaştığı döllenmedir.
Eşeyli üreme; çok hücreli gelişmiş canlılarda, bitkilerde ve hayvanlarda görülür.
Eşeyli üremede erkek ve dişi üreme hücreleri (sperm, yumurta, polen gibi) etkin bir rol oynamaktadır. Eşeyli üremenin mayoz bölünmenin profaz I evresinde gerçekleşen krossing-over ve bağımsız gen dağılımı sayesinde oluşan yavru hücreler tıpa tıp anne ve babalarına benzemez.
Reklam
📌 Bazı canlılarda erkek ve dişi gamet, aynı canlı tarafından üretilebilir. Böyle canlılara erselik canlılar (hermafrodit) denir. Erselik canlılar kendilerini dölleyebilir ancak birçok hermafrodit canlı kendini döllemeyi engelleyen adaptasyonlara sahiptir. Örneğin, hermafrodit birey yumurta ve spermi farklı zamanlarda üreterek aynı türün başka bir bireyi ile döllenmeye katılabilir. Bu sayede gerçekleşebilecek tür içi çeşitlilik olasılığı artar.
Eşeyli Üremenin Temel Özellikleri
- Temeli mayoz hücre bölünmesine dayanmaktadır.
- Kalıtsal çeşitlilik oluşur.
- Üreme hızı düşüktür.
- Oluşan bireyler çevresel değişimlere daha dayanıklıdır.
- Döllenme görülür.
- Dişi ve erkek olmak üzere farklı eşeyler görev alır
📝 Ek Ders Notu: Hayvanlarda gamet hücrelerinin oluşumu
Döllenme
Olgun yumurta ile spermin haploit çekirdeklerinin birleşmesine döllenme, döllenmiş yumurtaya ise zigot denir. Yumurta, spermleri kendine çekmek için bazı özel kimyasallar salgılar. Sperm yumurta içersine girer girmez, girdiği yerden başlayarak bir döllenme zarı oluşturur. Buna kabuk tepkimesi denir. Bu tepkimenin nasıl oluştuğu tam olarak bilinmemekle beraber, deneysel olarak bu zar kaldırıldığında birçok spermanın yumurtaya girmesine olanak tanır. Kural olarak bir yumurtaya bir sperm girer. Fakat bazı canlılarda birden çok sperm girebilir.
Döllenme gerçekleştiğinde sperm canlılık özelliğini kaybeder. Sperm yumurta hücresine vardığında; spermin baş kısmındaki akrozom sayesinde yumurtanın dış tabakalarını geçerek yumurta zarı ve sperm zarı birleşir. Sperm çekirdeği ile yumurta çekirdeğinin kaynaşması sonucunda döllenme olayı gerçekleşmiş olur.
Döllenme Ortamına Göre Döllenmenin Sınıflandırılması
Döllenme dış ve iç döllenme olarak ikiye ayrılır.
- Dış döllenme, dış ortamda gerçekleşen döllenmedir. Suda yaşayan hayvanların çoğunda çiftleşme için herhangi bir üreme organı genellikle bulunmadığından, sperm hücreleri dış ortama serbestçe bırakılır. Su ortamı güvenilir değildir. Suyun sıcaklığı, pH, av olma durumu döllenmede etkilidir. Buzden gamet sayısı fazladır. Ayrıca kur davranışları ve gametlerin aynı anda bırakılması döllenme olasılığını arttırır.
- İç döllenme, bazı hayvanlarda üreme organı ile spermlerin dişiye iletilmesi. Döllenme, çoğu defa döllenme kanalı içersinde gerçekleşir. Özellikle iç döllenme yapan hayvanlarda eşlerin birbirlerini çekici kılması için birçok iletişim ve davranış biçimi gelişmiştir. Yavrunun en iyi gelişebileceği mevsimlerde bu davranışlar artar.
Reklam
Gametlerin Durumuna Göre Döllenmenin Sınıflandırılması
Döllenme, üremeyi gerçekleştiren gametlerin durumuna göre üçe ayrılır.
- İzogami : Şekil ve büyüklük bakımından aynı, kalıtsal yapısı farklı iki gametin birleşip zigotu meydana getirmesi olayına denir. Bazı tek hücreli alg’ler ve ipliksi yeşil su yosunlarında görülür.
- Anizogami (Heterogami): Şekil ve büyüklük bakımından farklı iki gametin birleşip zigotu meydana getirmesi olayına denir. İpliksi yeşil alglerden bazılarında çok küçük bir erkek gamet ile çok iri yumurta hücresi birleşerek zigotu oluşturur.
- Oogami: Yüksek yapılı bitkilerde, hayvanlarda ve insanda görülür. Dişi gamet (yumurta) büyük, bol sitoplazmalı ve hareketsizdir. Erkek gamet (sperm) küçük, az sitoplazmalı ve kamçılıdır.
Not: Üreme hücrelerine gamet denir.
📝 Ders Notu: Çiçeklerdeki eşeyli üreme detaylı anlatım
