Dünya’nın Tektonik Oluşumu

Dünya yaklaşık olarak 4,6 milyar yıl önce kızgın gaz ve toz bulutlarının sıkışması sonucunda oluşmuş ve ekseni etrafında dönerek soğumaya başlamıştır.

Dünya oluştuğundan beri devamlı olarak hareket etmektedir. Yüzey şekilleri sürekli olarak değişim içerisindedir. Bu değişimlerin bir kısmı, köklü değişiklikler meydana getirmektedir. Bu değişimlere neden olan kuvvete “dış kuvvetler” denilmektedir. Bu değişimlerin bir kısmı da yer kabuğunda, kara ve denizlerin dağılışında, yüksek dağların oluşumunda etkilidir. Bunlara ise yer kabuğu hareketi ya da tektonik hareketler adı verilmektedir.

Tektonik hareketlerin kaynağı yer kabuğunun altındadır. Bu nedenle tektonik hareketleri oluşturan kuvvetlere “iç kuvvetler” denilmektedir. İç kuvvetlerin etkisi ile orojenik (dağ oluşumu), epirojenik (kıta oluşumu) hareketler doğar ve volkanizma aktiviteleri ile deprem oluşur.

✨Jeolojik olayların ve oluşumların tarihlendirildiği, kayaçların yaşının saptandığı çalışma alanına jeokronoloji denir. Metamorfik (başkalaşım) kayaç olan Acasta Gnaysları, dünyada şu ana kadar tespit edilen en yaşlı kayaç türüdür. Kanada’nın kuzeybatısındaki bulunan Great Slave Lake yakınlarında bulunan bu kayaçların 4,03 milyar yıl yaşında olduğu hesaplanmıştır.

Dünya’nın İç Yapısı

Dünya’nın oluşum sürecinde yoğunluğu ve sıcaklığı fazla olan maddeler Dünya’nın merkezinde toplanmış, az olanlar ise dış kısmında kalmıştır. Bunun sonucunda Dünya; yer kabuğu sıcaklık, yoğunluk ve kalınlık bakımından farklı üç katmandan oluşmaktadır. Bu katmanlar; içten dışarı doğru; çekirdek, manto ve litosferdir (yer kabuğu). Bu katmanlara geosfer adı verilmektedir.

Çekirdek (Barisfer)

• Dünya’nın en yoğun, en ağır ve en sıcak katmanıdır.
• Çekirdek katmanı, yeryüzünden 6370-2900 km derinde bulunmaktadır. Yapısında genel olarak demir ve nikel bulunmaktadır.
• Çekirdek, iç ve dış çekirdek olarak iki bölümden oluşur. İç çekirdek yüksek basınçta dolayı katı haldeyken; dış çekirdek sıvı halde bulunmaktadır.
• İç çekirdekte sıcaklık 6000 ^oC civarındadır.

Manto

• Yer kabuğu ile çekirdek arasındaki katmandır. Yer kabuğundan itibaren 2900 km derinliğe kadar uzanır.
• Manto, ne katı ne sıvı haldedir. Mantonun yer kabuğuna yakın kısımları akışkandır.
• Manto katmanı Dünya’nın hacminin yaklaşık %84’ünü oluşturur.
• Manto katmanının sıcaklığı 2000-5000 ^oC arasında değişiklik gösterir.
• Mantonun yapısında silisyum, magnezyum, nikel ve demir bulunmaktadır.

✨Mantoda sürekli olarak alçalıcı ve yükselici hareketler görülür. Bu hareketler iç kuvvetlerin enerji kaynağını oluşturur. Yani manto katmanı, yer kabuğunda meydana gelen tektonik kökenli olayların kaynağıdır.

Yer Kabuğu (Litosfer)

• Dünya’nın dış katmanıdır. Yer kabuğunun kalınlığı karalarda daha fazladır.
• Yer kabuğu Dünya’nın en ince, en soğuk ve en hafif katmanıdır. Ortalama yer kabuğu kalınlığı 35 km’dir.
• Yer kabuğu sial ve sima olmak üzere iki katmandan oluşmaktadır.
• SİAL
  • Yer kabuğunun üst katmanıdır.
  • Yer kabuğunun üst kısmında bulunan sial katmanına kıtasal kabuk da denilmektedir.
  • Yapısında silisyum ve alüminyum bulunmaktadır ve ismini buradan alır.
  • Sial katı karalar altında kalın ve süreklidir.
  • Okyanuslar altında ise incedir ve kesintiye uğramaktadır.
  • Yoğunluğu en az olan katmandır.
• SİMA
  • Sial katmanının altında yer alır.
  • Sima katmanına okyanusal kabuk da denilmektedir.
  • Yapısında silisyum ve magnezyum bulunmaktadır ve ismini buradan alır.
  • Bazalt adı verilen koyu renkli magmatik kayaçtan oluşur.
  • Deniz ve okyanusların altında kalın, karaların altında ise incedir.

Levha Tektoniği

Dünya’nın yüzeyi tek bir parçaymış gibi görünse de aslında yapboz gibi birbirine geçen parçalardan oluşmaktadır. Bu parçalara levha adı verilmiştir. Levhalar çok yavaş ve sürekli olarak hareket halindedir. Üç türlü levha bulunmaktadır. Üzerinde sadece kıta bulunan levhalara “kıtasal levha“, üzerinde sadece okyanus bulunan levhalara “okyanusal levha“, üzerinde hem kıta hem de okyanus bulunan levhalara ise “okyanusal-kıtasal levha” denilmektedir.

Levhaların üç türlü de hareketi bulunmaktadır. Bazı levhalar birbirlerinden uzaklaşırken, bazıları birbirlerine yaklaşır, bazıları da yatay olarak birbirlerine sürterek zıt yönde hareket eder.

• Ayrılan Levhalar: Birbirlerinden uzaklaşırlar. Bu hareket, yeni deniz tabanı oluşturmak üzere magma malzemesinin yukarı doğru yükselmesine neden olur.
• Yakınlaşan Levhalar: Birbirlerine yaklaşırlar. Bu hareket, okyanusal yüzeyin mantoya dalarak erimesine neden olur.
• Yanal Hareket Eden Levhalar: Litosfer oluşturmaz ya da litosfer yok olmaz. Sadece bir levha diğer levhanın yanından geçer.

Kıtaların Kayması Kuramı

Yer kabuğunda levhaların hareket etmesiyle ilgili birçok kuram da ileri sürülmüştür. Bu kuramların en bilineni, 1915 yılında Alfred Wegener tarafından ortaya atılan Kıtaların Kayması Kuramı’dır. Kıtaların kayması kuramına göre;

1. Bilim insanları ilk önce kıtaların tek bir parça halinde olduğunu söylemişler ve bu kıtaya “pangaea” adını vermişlerdir. Bu kıtayı çevreleyen tek bir okyanusa ise “panthalassa” demişlerdir.
2. Daha sonra Pangaea parçalanarak kuzeyde “Laurasia”, güneyde ise “Gondwana” olmak üzere ikiye ayrıldığını belirtmişlerdir. Sonrasında ise Laurasia’nın parçalanarak Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya kıtalarının; sonrasında da Güney Amerika, Afrika, Hindistan, Avustralya ve Antarktika kıtalarını oluşmuştur.
3. Kıtaların ayrılması ile birlikte Kuzey Atlantik Okyanusu oluşmuştur. Akdeniz bugünkü şeklini almaya başlamıştır.
4. En sonunda ayrılmalar sonucu Dünya bugünkü halini alarak 6 kıtaya ayrılmıştır.

Dünya’nın Tektonik Yapısı

Kıtaların kayması teoremi 1950 yılında geliştirilerek Levha Tektoniği Kuramı adını almıştır. Bu kurama göre, bütün levhalar Dünya’nın çekirdeğinin etkisi ile hareket etmektedir. Bu hareket ise konveksiyon akımları denilen fiziksel etkiden dolayıdır. Detaylı olarak açıklamak gerekirse;

Mantonun alt kesimleri, çok sıcak olan çekirdekten aldıkları ısı ile ısınıp hafifler. Buna karşılık mantonun üst kesimleri daha soğuk ve yoğundur. Bu durumun sonucunda mantonun yoğunlaşan üst bölümleri aşağı inerken, ısınarak hafifleşen alt bölümleri ise yukarı doğru hareket ederek yükselir. Böylece manto içerisinde yavaş fakat sürekli olarak dikey hareketler oluşur. Mantonun yapmış olduğu bu harekete “konveksiyon akımları” adı verilir. Bu konveksiyon akımları yer kabuğunu da etkiler ve hareket etmesine neden olur.

Levha tektoniği nedeniyle;

• Okyanuslar oluşur.
• Okyanus ortası sırtları oluşur.
• Okyanus çukurları oluşur.
• Dağ kuşakları oluşur.
• Depremler oluşur.
• Volkanlar oluşur.
• Sıcak su kaynakları oluşur.

Levha tektoniğine göre dünya üzerinde 7’si büyük yaklaşık 20 tane küçük levha bulunmaktadır.