Dış kuvvetler, enerjisini ve kaynağını güneşten alan kuvvetlere denir. Dış kuvvetler; akarsular, rüzgarlar, dalgalar, buzullar ve akıntılardır. İç kuvvetlerin etkisiyle oluşan yer şekilleri, dış kuvvetlerin etkisiyle biçimlenmekte, değişmekte ve bazen yok olmaktadır.
Yeryüzünü şekillendiren başlıca dış kuvvetler; çözülme, akarsular, yer altı suları (karstlaşma), dalga ve akıntılar, kütle hareketleri, rüzgarlar, buzullar ve canlılar olmak üzere sekize ayrılır.
Karstik Arazilerde Oluşan Yer Şekilleri
Karstik şekiller; yeraltı ve yerüstü sularının çözünebilen kayaçlar üzerinde oluşturduğu şekillere verilen addır. Kalker, jips ve kaya tuzu gibi suda kolay çözünebilen kimyasal tortul kayaçlara karstik taşlar, bu kayaçların yaygın olduğu yerlere karstik arazi denilmektedir.
⭐Karstik şekillerin oluşmasında etkili olan faktörler;
- Yer altı sularının bol ve sürekli olması,
- Eriyebilen kayaçların olması,
- Karstik kayaçların kalın ve saf olması,
- İklimin nemli ve sıcak, bitki örtüsünün ise seyrek olması,
- Suyun içindeki karbondioksit miktarının fazla olması,
- Karstik kayaçların çatlaklı olması.
📚EK BİLGİ: Eğimli yamaçlarda karstik şekiller oluşmaz.
Türkiye’de karstik arazilerin en yaygın olduğu yer, Akdeniz Bölgesidir. Taşeli ve Teke Platosu, Menteşe yöresi, Denizli yöresi, Konya havzası, Güney Marmara, Batı Karadeniz, Erzincan, Çankırı ve Sivas yörelerinde karstik arazilere rastlanmaktadır.
⭐Karstik alanların özellikleri;
- Bitki örtüsünden yoksundur.
- Nüfus seyrektir.
- Tarım olanakları sınırlıdır.
- Toprak, erime sonucunda oluşan çukurlarda toplanmıştır.
- Yerleşmeler az ve dağınıktır.
- Karstlaşmış kayaların yüzeyinde fazla su bulunmaz.
Karstik Aşınım Şekilleri
Lapya
Yağmur ve kar sularının kalkerli arazilerde oluşturduğu küçük oluklaradenir. Karstik aşınım şekillerinin en küçüğüdür. Türkiye’de Akdeniz bölgesinde yaygın olarak görülür.
Lapyalar birkaç cm çağındaki küçük erime oyuklarıdır. Bu oyuklar zamanla genişler ve derinleşir. Tabanlarında da kırmızı topraklar da denilen terra rossalar oluşur.
Dolin
Lapyaların birleşmesiyle erime ve çökme sonucu oluşmuş derinliği birkaç metre arasında değişen çukurlara verilen addır. Dolinler kapalı çukurlar olup bazen içleri su ile dolabilir.
Göller Yöresinde, Geyik ve Bolkar Dağları ile Aladağlar üzerinde, İç Anadolu’nun güneyindeki Obruk Platosunda örnekleri bulunmaktadır.
Uvala
Dolinlerin birleşmesiyle oluşan daha büyük erime çukurlarına denir. Çapları 1-2 km genişliğindeki çukurlardır.
Polye
Uvalaların genişleyip birleşmesiyle oluşan genişlikleri 100–150 km arası değişen geniş karstik ovalara denir. Akdeniz bölgesindeki Tefenni, Akseki, Kestel, Korkuteli, Elmalı, burdur, Gölhisar ve Acıpayam ovaları karstik polye ovalarıdır.
Düden
Karstik arazilerde yüzey sularının yer altına sızdığı yerlere düden adı verilir. Bunun yanı sıra yer altındaki suların yeryüzüne çıktığı yere voklüz denir. Antalya’daki Düden şelaleleri buna örnektir.
Obruk
Karstik arazilerde mağara tavanlarının çökmesiyle oluşan derin çukurlardır. Bu çukurların sular ile dolması ile karstik obruk gölleri oluşur.
Türkiye’de İç Anadolu Bölgesi güneyinde Obruk platosu üzerinde çok sayıda obruk bulunur. Cennet ve Cehennem obrukları ise turizm açısından önemlidir.
Mağara
Karstik arazilerde yer altına sızan suların aşınma ve eritmeyle meydana getirdiği boşluklara denir. Mağaraların birleşmesiyle daha geniş boşluklara galeri adı verilmektedir.
Türkiye’de önemli mağaralar; Antalya (Damlataş, Dim, Karain, Düden), Mersin (Narlıkuyu, Ashabı Kehf ve Dilek), Isparta (Zindan)’dır.
Kör (Çıkmaz) Vadi
Karstik arazilerde akarsular bir düdende kaybolarak akışını yer altında sürdürür. Bu akarsuyun yer yüzünde süreklilik göstermeyen vadilerine denir.
Kanyon Vadi
Karstik arazilerde akarsuların aşındırmasıyla oluşan derin ve dik yamaçlı vadilerdir.
Karstik Birikim Şekilleri
Sarkıt/Dikit/Sütun (Damlataş)
- Mağara tavanında damlayan suyun içinde erimiş haldeki kirecin tavanda birikmesiyle sarkıtlar oluşur.
- Mağara tavanından damlayan kireçli suların tabanda üst üste birikmesiyle dikitler oluşur.
- Sarkıt ve dikitlerin zamanla birleşmesiyle sütunlar oluşur.
Traverten
Genellikle sıcak su kaynaklarının yakınında ve kalsiyum karbonatlı suların yayılarak aktığı yerde kirecin basamak şeklinde çökelmesiyle oluşmaktadır. Denizli Pamukkale travertenleri Türkiye’deki en güzel örneğidir.
✨ÖZET BİLGİ:
- Karstik şekillerin aşınması ile oluşan şekiller: Lapya > dolin > uvala > polye, düden, obruk, mağara, kör vadidir.
- Karstik şekillerin birikmesi ile oluşan şekiller: Sarkıt, dikit, sütun, travertendir.
Buzulların Oluşturduğu Yer Şekilleri
Buzul, hareket eden ya da eskiden etmiş olduğu anlaşılan buz kütlelerine denir. Üst üste biriken karlar, kalın bir örtü meydana getirir ve kendi ağırlıklarının altında sıkışarak buzullara dönüşür. Oluşan buzul kütleleri, yer çekimi ve kendi ağırlığının etkisiyle harekete geçer. Günümüzde karaların yaklaşık %10’u buzullarla kaplıdır.
✨Başlıca Buzul Çeşitleri
- Takke (Zirve) Buzulu: Yüksek dağların zirveleri kaplayan buzullardır. Türkiye’de Ağrı Dağı bu tip buzullara rastlanmaktadır.
- Sirk Buzulu: Kalıcı kar sınırının üzerinde, yüksek dağların çukur ve çanaklara yerleşmiş buzullardır.
- Vadi Buzulu: Yüksek alanlarda vadi içlerinde oluşan buzullardır. Dağ zirveleri ve dağ yamaçlarındaki sirk buzullarının taşması sonucu eğim doğrultusunda akışa geçmesi ile oluşurlar.
- Örtü Buzulu: Geniş kara kütlelerini kaplayan, tek parçadan oluşan, kalın örtü oluşturan buzullardır. Bu buzullar çok yavaş hareket ederler. Çok kalındırlar. Kıta buzulları da denilmektedir. Örtü buzulları; Grönland ve Antarktika’da çok geniş alan kaplamaktadır.
- Aysberg: Örtü ve vadi buzullarından koparak akıntıların etkisiyle okyanus ve denizlerde ilerleyen buzullardır.
📚EK BİLGİ: Deniz yüzeylerinin donması ile oluşan buzullara ise bankiz adı verilir.
Buzulların oluşturduğu yer şekilleri; kutup bölgeleri ve dağların yüksek kesimlerinde etkili olan dış kuvvetlerdendir. Bu bölgelerde sıcaklıklar düşük olduğu için yağan kar erimeden üst üste birikmektedir. Böylelikle yıl boyunca erimeden üst üste birikerek oluşan kar katmanlarına kalıcı (toktağan) kardenilmektedir. Daimi kar adı da verilmektedir. Kalıcı karların erimeden kalmaya başladığı sınıra ise kalıcı kar alt sınırı adı verilir. Bu sınır Ekvator’dan kutuplara doğru deniz seviyesinin altına düşer.
Buzul Aşındırma Şekilleri
Sirk Çukuru (Buz Yalağı)
Buzulların aşındırılmasıyla oluşan çukurlardır. Buzulların erimesi ile bu çukurlar su ile dolarak göl haline gelir. Bu göllere sirk gölü adı verilir.
Türkiye’de yüksek dağlarda yaygın görülen buzulların oluşturduğu yer şekillerindendir.
Buzul Vadisi
Yüksek dağlık alanlarda eğim yönünde hareket eden buzulların bulunduğu yeri aşındırması ile oluşan, enine profili “U” şeklindeki vadilere denir.
Ana buzul vadisine yanlardan katılan küçük vadi buzullarına asılı vadi adı verilir. Bu vadilerin tabanı derin değildir.
Hörgüç Kaya
Buzul aşındırmasına bağlı olarak kayaların yumuşak kısımlarının aşındırdığı, sert kısımların yüksekte kaldığı deve hörgücüne benzeyen şekillere verilen addır.
Buzul Biriktirme Şekilleri
Buzulların aşındırma sonucunda kopardıkları materyalleri taşıyarak, eğimin azaldığı yerlerde biriktirdikleri malzemelere buzul taşı (moren)adı verilir.
Moren Setleri
Buzulların getirdiği malzemelerin üst üste birikmesi sonucunda oluşurlar.
Drumlin
Eğimin azaldığı dağların eteklerinde kümeler halinde, balina sırtına benzeyen buzul biriktirmelerinden oluşan alçak tepelere denir.
Sander Düzlüğü
Buzullardan çıkan akarsuların taşıdığı malzemeleri eğimin azaldığı yerde birikmesi sonucu oluşan yer şekillerine verilen addır.
⭐Türkiye’de bugünkü yer şekillerinin oluşmasında en az etkili olan dış kuvvet buzullardır. Buzullaşmanın en yaygın olduğu alanlar Doğu Karadeniz dağları ile Mercan, Buzul, Erciyes, Ağrı, Süphan, Tendürek, Dedegöl, Sultan, Bey Dağı ile Uludağ’dır.
✨ÖZET BİLGİ:
- Buzulların aşındırması ile oluşan şekiller: Sirk çukurları, buzul vadileri, hörgüç kayalardır.
- Buzulların biriktirmesi ile oluşan şekiller: Moren, drumlin, sander düzlüğüdür.
