Yer Kabuğunun Malzemesi: Kayaçlar

Çeşitli minerallerden ve organik maddelerden oluşan katı ve doğal maddelere kayaç veya taş adı verilir. Kısacası kayaçlar, mineral topluluklarıdır.

Yer üstünde ve içinde bulunan tüm kayaçların kökeni; magmadır. Magmanın soğuyarak katılaşması sonucunda kayaçlar oluşmuştur ve zamanla değişime uğramıştır.

🌟Kayaçları inceleyen bilim dalına petrografi denir.

Kayaç Türleri

Kayaçlar, oluşum şartları ve kökenlerine göre üç gruba ayrılırlar: Püskürük, Tortul ve Başkalaşım.

Magmatik (Katılaşım) Kayaçlar

Magmanın yeryüzünde veya yeryüzüne yakın çeşitli yerlerinde soğuyarak katılaşması sonucu oluşan kayaçlardır. Magmatik kayaçlara püskürük kayaçlar da denilmektedir. Magmatik kayaçlar, diğer bütün kayaçların kökenini oluşturur.

Magmatik Kayaçların Genel Özellikleri

• Yeryüzünde oluşan ilk kayaçlardır.
• Magmatik kayaçlar yer kabuğunun yaklaşık %65’ini oluşturur.
• Püskürük kayaçların yapıları kristallidir.
• Püskürük kayaçların içerisinde fosil bulunmaz.
• Yapılarında tabakalanma yoktur ve kütle halindedirler.
• Asitten etkilenmezler.
• Aşınmaya karşı sert ve dirençlidir.

Magmatik Kayaçların Sınıflandırılması

Magmatik (katılaşım) kayaçlar derinlik kayaçları ve yüzey kayaçları olmak üzere 2 sınıfta incelenir.

Derinlik Kayaçlar

• Yer kabuğunun iç kısımlarındaki çatlak ve boşluklara sokulan magmanın yavaş yavaş soğumasıyla derinlik kayaçları oluşur.
• Magmanın yerin derinliklerinde yavaş yavaş soğuyup katılaşması ile oluşurlar.
• Genellikle çok sert ve iri tanelidirler. Bunun nedeni; soğumanın yavaş olmasıdır.
• Dış kuvvetlerin üstlerini aşındırması sonucu yeryüzüne çıkarlar.
• En tanınmış örnekleri; Granit, Siyenit, Gabro ve Diorittir.

Yüzey Kayaçları

• Magmanın yeryüzüne çıkıp yeryüzünde soğuyup katılaşması ile yüzey kayaçları oluşur.
• Genellikle küçük tanelidirler ve bazıları camsı özelliktedir. Bunun nedeni; soğumanın hızlı olmasıdır.
• En tanınmış örnekleri; Bazait, Andezit, Obsidyen (volkan camı), Sünger Taşı ve Tüflerdir.

Tortul (Sedimenter) Kayaçlar

Püskürük kayaçların dış kuvvetlerin etkisiyle aşınıp, taşınıp çukur alanlarda birikmesi ile oluşmuş kayaçlardır. 

Tortul Kayaçların Genel Özellikleri

• Oluşumunlarında dış kuvvetler etkilidir.
• Yapıları kristalli taneli değildir.
• Tabakalı ve gözenekli yapıları vardır.
• Tortul kayaçları oluşturan tabakalar farklı zamanlarda oluşmuşlardır.
• İçlerinde fosil bulunur.
  • Bu özelliği tortul kayaçları, püskürük ve başkalaşmış taşlardan ayıran özelliktir.
  • Tortul kayaçların alt basamaklarına inildikçe fosilin yaşı artmaktadır. Yani en alttaki fosil en yaşlı olanıdır.
• Bu kayaçlar belirli tortullanma dönemlerinde oluştukları için sınırları yani tavan ve tabanları bellidir.
• Orojenik hareketlerle kırıklı ya da kıvrımlı bir yapıda olabilirler.
• Yer kabuğunun çok derinlerine inmezler.
• Asitten etkilenirler.
• Tortul kayaçların oluşum safhaları; Ufalanma, taşınma, çökelme, taşlaşmadır.
• Oluşum şekillerine göre; fiziksel, kimyasal ve organik olarak üçe ayrılırlar.

Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar

Akarsu, rüzgar, buzul ve dalga gibi dış kuvvetlerin diğer kayaçlardan kopardıkları parçacıkları çukur yerlerde birikmesi ve biriken malzemelerin doğal bir çimento ile yapışması sonucu oluşur.

Kil taneleri birleşerek Kiltaşını (şist), kum taneleri birleşerek Kumtaşını (gre), çakıl taneleri birleşerek Çakıltaşını(konglomera), köşeli taş kırıntıları birleşerek Breşi (moloztaşı) oluşturur.

Kimyasal Tortul Kayaçlar

Suda çözünme özelliğine sahip kayaçların suda çözünerek başka alanlara taşınması ile tortulanması sonucu oluşan kayaçlardır.

Kimyasal tortul kayaçlara örnekler; Traverten, sarkıt dikit, tuz (kaya tuzu), kireç taşı(kalker), dolomit, değirmentaşı, çakmaktaşı, boynuztaşı.

✨Kimyasal Tortul Kayaçlar; Türkiye’de daha çok Akdeniz bölgesinin Batı Akdeniz bölümünde yaygındır. Bunun nedeni Batı Akdeniz’in arazi yapısının karstik olmasıdır!

Organik Tortul Kayaçlar

Deniz, göl veya karasal ortamlarda yaşayan bitki ve hayvanların, öldükleri zaman çökelerek tabakalar halinde taşlaşması ile oluşurlar. İçlerindeki fosil yoğunluğu, diğer kayaçlara göre daha fazladır.

Organik tortul kayaçlara örnekler; Mercan kalkeri, tebeşir, kömür, turba, linyit, taş kömürü ve antrasittir.

Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar

Püskürük ve tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Kayaçların yapıları ve özellikleri tamamen değişir.

Başkalaşım Kayaçların Genel Özellikleri

• Püskürük ve tortul kayaçların sıcaklık ve basınç altında kalması ile oluşurlar.
• Genellikler kristalli bir yapıları vardır.
• Yeni mineraller içerirler. Bu mineraller metamorfizmaya özgüdür.
• İlk kayaca ait tabakalı yapı zamanla kaybolabilir.
• Ender olarak fosil bulunabilir.
• Büyük kütleler halinde bulunabilirler.

📚EK BİLGİ: Çok eski zamanlarda oluşmuş ve oluştuğu günden itibaren şiddetli yer kabuğu hareketleri geçirmiş, kırılmış veya kıvrılmış arazilere masif adı verilir. Bu araziler, başkalaşım kayaçların bulunduğu arazilerdir.

Kayaç Döngüsü

Tüm kayaçlar, magmanın soğuyup katılaşması sonucunda oluşur. Kayaçların yer kabuğunun altında erimiş haline magma, yeryüzüne çıkan sıvı haline ise lav adı verilir.

1. Magma, volkanik hareketler ile yeryüzüne yaklaşarak ya da yeryüzüne çıkarak püskürük kayaçlara dönüşür.
2. Yeryüzündeki kayaçlar atmosfer olayları ve erozyonun etkisiyle parçalanarak ayrışır ve dış kuvvetler tarafından alçak sahalara taşınır. Buralarda tortul taşlara dönüşür.
3. Yerin derinliklerindeki kayaçlarda yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğrayarak metamorfik kayaçlarına dönüşür.
4. Yer kabuğunun hareket etmesi sonucunda çarpışan kıtaların bir kısmı mantoya gömülür ve kayaçlar burada eriyerek tekrar magmaya dönüşür.
5. Mantoda artan basıncın etkisiyle magma yer kabuğundan süzülerek tekrar yeryüzüne çıkar ve püskürük kayaçlar oluşur.

Böylece magma ile yer kabuğu arasında bir kayaç döngüsü gerçekleşir.

Kayaçların Yer Şekillerinin Oluşumuna Etkileri

Yeryüzü şekillerinin değişmesinde; iç-dış kuvvetler, iklim ve kayaçlar önemli bir rol oynamaktadır. Kayaçların fiziksel ve kimyasal özellikleri yeryüzünün şekillenmesinde dolaylı veya dolaysız bir etkiye sahiptir. Örneğin;

• Başkalaşım ve püskürük kayaçlar aşındırma etmenlerine karşı tortul kayaçlardan daha dirençlidir.
• Kimyasal tortul kayaçlar suda kolay çözünebildiği için dirençsizdir.
• Gözenek ve boşluk miktarı fazla olan kayaçlar aşındırma etmenlerine karşı dirençsizdir.
• Tabakalı yapıya sahip kayaçlar aşındırma etmenlerine karşı dirençsizdir.
• Mineral miktarı arttıkça direnç zayıflar.
• Kayaçların geçirimliliği de yeryüzü şekillerinin oluşumunda etkilidir.

İç püskürük kayaçlarının büyüklerine batolit, bir damar gibi yatay yönde katılaşanlara sill, tabakaların arasına mantar gibi sokulanlara lakolit, baca gibi yükselerek katılaşanlara ise dayk adı verilir.

İç püskürük kayaçlardangranit, nemli bölgelerde zayıflar ve su ile temasında kimyasal çözünmeye uğrar. Bunun sonucunda oluşan kaya kütlelerinden oluşan topoğrafyaya tor topoğrafyası adı verilir. Türkiye’de Uludağ’da görülür. Volkanizma sırasında çıkan malzemelerin birikmesi ile volkan dağları da oluşur. Ağrı Dağı, Nemrut Dağı volkan dağlarına örnektir.

Dış püskürük kayaçların etkisi ile lav platoları, ada, kırgıbayır ve peri bacaları oluşur.

• Lavların çukur alanları doldurması ile lav platoları, lavların üst üste birikmesi ile adalar, tüflerin oluşturduğu yamaçlarda ve bitki örtüsünün cılız olduğu alanlarda tüflerin aşınması ile kırgıbayır, dirençli kayaların rüzgarlar ile aşınması ile kaya parçalarının kule şekline bürünmeleri ile ise peri bacaları oluşur.

Tortul kayaçların etkisi ile atol, dolin, uvala, polye, mağaralar, obruk, sarkıt-dikit-sütun, traventerler, boğaz vadiler ve mantar kayalar oluşur.

• Atol, mercan adalarına verilen addır.
• Dolin kireçtaşı ve alçıtaşı yapılı arazilerin erimesi ile oluşan çukurlara; uvala ise dolinlerin birleşmesi ile oluşan büyük çukurlara denir.
• Polye (gölova), kireçtaşının erimesi sonucu oluşan geniş düzlüklerdir.
• Mağara, karstik arazilerde yer altına sızan suların kayaları çözmesi ve çatlatması ile oluşur.
• Obruk, kireçtaşı arazilerinin erimesi ya da mağaraların çökmesi ile oluşan çukurlardır.
• Kalsiyum bakımından zengin suların mağara tavanlarından sızarak kirecini tavanda biriktirmesi ile sarkıtlar, damlayarak tabanda birikmesi ile dikitler, sarkıt ve dikitlerin birleşmesi ile de sütunlar oluşur.
• Suda çözünmüş materyallerin üst üste birikmesi ile travertenler oluşur.
• Yüksek sıra dağların enine yarılması ile oluşan vadilere boğaz vadi denir.
• Kurak bölgelerde rüzgarların kaldırdığı kum tanelerinin kayaların alt kısmına çarptırarak kayaları mantar görünüme soktuğu şekillere mantar kaya adı verilir.