Cümlenin Ögeleri

Cümle içinde farklı görevde kullanılan kelime veya kelime grupları cümlenin ögelerini oluşturur. Cümlenin ögeleri temel, yardımcı ve cümle dışı unsurlar olmak üzere 3 ana başlıkta incelenir.

Temel Ögeler	Yardımcı Ögeler	Cümle Dışı Unsur
Yüklem	Belirtili Nesne (Neyi? Kimi?)	Bağlaç
Özne (Ne? Kim?)	Belirtisiz Nesne (Ne? Kim?)	Ünlem
–	Dolaylı Tümleç (Kime? Kimde? Kimden? Nereye Nerede? Nereden? Neye? Neyde? Neyden?)	Ara Söz
–	Zarf Tümleci (Ne zaman? Nasıl? Niçin? Niye? Neden? Ne kadar?)	Hitap
–	Edat Tümleci (Ne ile? Ne için? Kiminle? Kim için?)	–

Temel Ögeler

Bir duyguyu, düşünceyi ifade etmek için en az 2 öge gereklidir. Bu iki öge yüklem ve öznedir.

Yüklem

Cümlede bir iş, eylem, hareket bildiren ifadeler yüklemdir. Yüklemler fiil, isim veya isim soylu kelimelerden oluşabilir. Yüklem birkaç kelimeden oluşabilir hatta cümlenin tamamı bile yüklem olabilir.

Örnekler:

Sabah sabah beni uyandırdın. (çekimli fiil)
En sevdiğim tatlı baklavadır. (isim)
Dayımlar evdeki eşyaları taşırken yardım ettim. (birleşik fiil)
Evde anlattığım mekan burasıydı. (işaret zamiri)
Bu şiirler Cumhuriyet döneminin en iyi örneklerindendir. (zincirleme isim tamlaması)
Bu filmi birçok kez izledim. (çekimli fiil)
Bana sormadan en önemli resimleri almışsın. (çekimli fiil)
Söylediğim her şeye gözünü devirdi. (deyim)
Benim büyük ve ciltli tarih kitabımdadır.

Özne

Cümlede bir iş, eylem veya hareketi meydana getiren canlı, cansız varlıklara özne denir. Cümlede özne gerçek, gizli veya sözde özne olarak bulunabilir. İsim veya isim soylu kelimelerden oluşur. Yükleme “Kim? Ne?” sorularını sorduğumuzda aldığımız cevap bize özneyi verir.

Gerçek Özne

Gerçek özne cümlede yer alan bir kelime veya kelime grubudur.

Örnekler:

Mehmet sabahtan beri seni arıyor.
Kalbim seni görünce yerinden çıkacakmış gibi atıyor.
Sana bir mesaj yolladı kardeşin.
Demir kapı rüzgarın etkisiyle çok sert bir şekilde kapandı.
Kedinin gökyüzü gibi mavi gözleri vardı.

Gizli Özne

Gizli özne cümlede bir kelime veya kelime grubu olarak bulunmaz.

Örnekler:

Kalemimi verir misin? (sen)
Sorduğum sorulara hiçbir cevap vermedi. (o)
Çoraplarımın hepsini kendi dolabına koymuş. (o)
Gidip biraz kestireyim. (ben)
Toplu halde kıraathaneden çıkıyorlar. (onlar)
Gerekirse polise şikayet ederiz. (biz)
Müsait bir vakitte bize uğrarsınız. (siz)
Mehmet ile Ayşe’nin nerede olduğunu bize söyledi. (o)
Annemle beraber biraz dolaşmaya çıkacağız. (biz)

Sözde Özne

Sözde özne cümlede işi, eylemi veya hareketi yapan değil, etkilenendir. Sözde özne bulunan cümlelerde özne belli olmadığı için “Kim? Ne?” sorularına cevap veren kelime veya kelime grupları sözde özne olarak adlandırılır. Edilgen çatılı fiillerde sözde özne bulunur.

Örnekler:

Perdeler çok kirlenmiş.
Bulaşıklar daha sabah yıkandı.
Bu proje gerçekten de çok ses getirecek.
Yeşil montlu biri gelip numaranı sordu.
Tüm arabalar temizlendi.
Çekmecenin içi çok eşya ile dolmuş.

Yardımcı Ögeler

Yardımcı ögeler cümlenin anlam zenginliği ve derinliği için kullanılan ögelerdir. Yardımcı ögeler nesne (belirtili, belirtisiz), dolaylı tümleç, zarf tümleci ve edat tümlecidir.

Belirtili Nesne

Yükleme “Neyi? Kimi?” sorularına cevap veren öge belirtili nesnedir.

Örnekler:

Sinirlenip arkasında kapıyı sertçe kapattı.
Dükkana girip seni sordular.
Kalemi bu çekmeceye koyuyorum.
Anneni marketten eve gelirken gördüm.
Telefonu sana bırakıyorum.
Şu dolabı gerçekten de çok beğendim.

Belirtisiz Nesne

Yükleme “Ne?” sorusuna cevap veren öge belirtili nesnedir. Belirtili nesne ile öznenin soruları aynıdır. Bu yüzden özne bulunduktan sonra yükleme “Ne?” sorusunu sormalıyız.

Örnekler:

Kardeşime okusun diye kitap verdim.
- Kim verdi? Ben (özne)
- Ne verdim? Kitap (belirtisiz nesne)
Babam eve gelirken balık getirmiş.
- Kim getirmiş? Babam (özne)
- Ne getirmiş? Balık (belirtisiz nesne)
Yağmur köyümüze bereket getirdi.
- Ne getirdi? Yağmur getirdi. (özne)
- Ne getirdi? Bereket getirdi. (belirtisiz nesne)
Doğum günümde büyük bir hediye paketi getirdi.
- Kim getirdi? O getirdi. (gizli özne)
- Ne getirdi? Büyük bir hediye paketi getirdi. (belirtisiz nesne)

Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı)

Dolaylı tümleç yüklemin yerini bildirir. Yükleme “Kime? Kimde? Kimden? Nereye Nerede? Nereden? Neye? Neyde? Neyden?” soruları sorarak dolaylı tümleci bulabiliriz.

Örnekler:

Babamlar beni bırakıp havuza gitti. (Nereye?)
Aradığım tokayı çekmecemde buldum. (Nerede?)
Matematikte takıldığın soru olursa bana sorabilirsin. (Kime?)
Arabanın anahtarını babamdan aldım. (Kimden?)
Dayımları eve giderken uzaktan gördüm. (Nereden?)
Fırlattığın taş arabanın kaputuna denk geldi. (Neye?)

Zarf Tümleci

Zarf tümleci eylemin yönünü, zamanını, miktarını, nedenini bildirir. Yükleme “Ne zaman? Nasıl? Niçin? Niye? Neden? Ne kadar?” sorularını sorarak zarf tümlecini bulabiliriz.

Örnekler:

Güneş batmadan eve varalım. (Ne zaman?)
İki saat seni bekledim. (Ne kadar?)
Adam hızlıca kapıdan çıktı. (Nasıl?)

NOT: Yer-yön zarfları ek almamışsa zarf tümlecidir.

Basketbol topunu yukarı fırlattı. (Zarf tümlecidir.)
Basketbol topunu yukarıya fırlattı. (Dolaylı tümleçtir.)
Beni görünce araç geri gitti. (Zarf tümlecidir.)
Beni görünce araç geriye gitti. (Dolaylı tümleçtir.)

Edat Tümleci

Edat tümleci cümlede yüklemin neyle/ kiminle yapıldığını veya ne için/ kim için yapıldığını bildirir. Yükleme “Ne ile? Ne için? Kiminle? Kim için?” sorularını sorarak edat tümlecini bulabiliriz. Edat tümleci üniversite sınavında sorulmuş bir konu değildir, zarf tümleci olarak kabul edilir.

Örnekler:

Otele taksiyle gittik. (Ne ile?)
Markete kardeşimle gittim. (Kiminle?)
Tüm bu hazırlıkları senin için yaptım. (Kim için?)

Cümle Dışı Unsur

Cümle dışı unsurlar cümleye dolaylı yoldan yardımcı olur, cümlenin kuruluşunda yer almazlar. Cümle dışı unsurlara bağlaç, ünlem, ara söz ve hitapları örnek verebiliriz.

Örnekler: