Anadolu’nun İlk Siyasi Teşekkülleri

Şehirlerde yerleşik veya konargöçer yaşam tarzını benimsemiş Türk toplulukları, farklı zamanlarda dalgalar halinde Anadolu topraklarına göç etmişlerdir. Yerleşik düzeni benimseyenler, çoğunlukla ele geçirilen eski şehirlerin çevresine yerleşerek daha önceki mesleklerini ve faaliyetlerini devam ettirmişlerdir. Göçebe yaşam biçimini koruyanlar ise, kendileri için uygun buldukları yaylalar, vadiler, otlaklar, sulak ovalar, dere kenarları ve ormanlık arazilere yerleşip hayvancılık ve ziraat faaliyetlerini sürdürmüşlerdir.

Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri

Anadolu’ya ilk Türk akınları IV. yüzyılda Avrupa Hunları ile başlamıştır. VI. yüzyıldan itibaren Sabarlar, Anadolu’ya girerek Konya, Kayseri ve Ankara yakınlarına kadar gelmişlerdir. Hunlar ve Sabarlar, Anadolu’da yerleşmeyi amaçlamamışlardır. VIII. yüzyılda Abbasiler tarafından Türkistan ve Horasan’dan getirilen Türkler, Bizans’a karşı gaza ve cihat amacıyla Anadolu’nun sınır bölgelerine yerleştirilmiştir. Türkler, X. yüzyılın ikinci yarısına kadar Anadolu’da gaza ve cihat hareketlerinde bulunmuşlar fakat Anadolu’yu yurt edinme amacı taşımamışlardır. Müslümanların Anadolu’ya gaza seferleri Emeviler zamanında başlamış, Abbasiler zamanında da devam etmiştir.

Anadolu’yu yurt edinme politikasının temeli, Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşundan sonra Tuğrul Bey tarafından atılmıştır. Alp Arslan döneminde fetihlere devam edilmiş ve 1064’te Ani Kalesi alınmıştır. 1071 Malazgirt Savaşı’yla Anadolu’nun kapıları Türklere açılmıştır. Malazgirt Savaşı’ndan sonra, Bizans’ın Anadolu’daki hakimiyeti büyük ölçüde kırılmıştır ve Selçuklular Anadolu’yu yurt edinme politikasını uygulama fırsatı bulmuştur. 1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra Anadolu’da ilk Türk Beylikleri’nin kurulmasıyla Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması hızlanmıştır.

🚀KISA BİLGİ: Anadolu’yu yurt edinme amacını ilk Oğuzlar edinmiştir.

İlk Türk Beylikleri

⭐İlk Türk Beyliklerinin Ortak Özellikleri;

• Anadolu’nun fethini kolaylaştırmak ve Türkleşmesini sağlamak amacıyla Alp Arslan’ın komutanları ile kurulmuştur.
• Anadolu’nun ortasında ve doğusunda kurulmuşlardır.
• Adlarını kuran beylerden almıştır.
• Kurucuları Oğuzlara mensuptur.
• Beylikler iç işlerinde özerk, dış işlerinde Büyük Selçuklulara bağlı olarak kurulmuştur.
• Anadolu’yu Bizans, Gürcü, Ermeni ve Haçlılara karşı korumuşlar; Anadolu’nun fethi, korunması, Türkleşmesi ve İslamlaşmasında önemli rol oynamışlardır.
• Anadolu Türk birliğinin kurulması amacıyla Anadolu Selçukluları tarafından yıkılmışlardır.

Saltuklular (1072 -1202)

• Kurucusu Ebu’l Kasım Saltuk’tur.
• Erzurum merkez olmak üzere Kars, Oltu, Bayburt, Malazgirt ve Artvin civarında hüküm sürmüştür.
• Gürcülerle ve Trabzon Rum İmparatorluğu ile mücadele etmişlerdir.
• Türkiye Selçukluları ile iyi ilişkiler kurmuşlardır.
• Mimaride, sanatta ve kültürdeki anlayışlarıyla diğer Türk beyliklerini etkilemişlerdir.
• Erzurum’daki Kale Cami, Üç Kümbetler, Ulu Cami, Tepsi Minare ve Tercan’daki Mama Hatun Kümbeti Saltukluların önemli eserleridir.
• Saltuklu kentlerinde Ahi kültürü ve geleneği etkili olmuştur
• Anadolu Selçuklu Sultanı Rükneddin Süleyman Şah son vermiştir.

📚EK BİLGİ: Malazgirt Savaşı’ndan sonra kurulan ilk Türk beyliğidir.

Mengücekliler (1080-1228)

• Mengücek Ahmet Gazi tarafından kurulmuştur.
• Erzincan, Kemah, Divriği ve Şebinkarahisar civarında hüküm sürmüştür.
• Selçuklu devlet yapısını iki asra yakın yaşatmışlardır.
• Gürcüler ve Trabzon Rum İmparatorluğu ile mücadele etmişlerdir.
• Bölgede meydana gelen depremler ve Moğol istilaları nedeniyle bu beyliğe ait eserler günümüze kadar ulaşamamıştır.
• Divriği’ndeki “Darüşşifa” ve “Ulu Cami” önemli eserleridir.
  • Divriği Ulu Cami, UNESCO tarafından Dünya Kültür Mirası listesine alınmıştır.
• Selçuklu sultanı Alaaddin Keykubat Mengücek beyliğine son vermiştir.

📚EK BİLGİ: Anadolu Selçuklularına son katılan Türk beyliğidir.

Danişmentliler (1080 -1178)

• Danişment Gazi kurmuştur.
• Sivas, Malatya, Kayseri, Tokat, Niksar, Amasya bölgelerinde hüküm sürmüş ve Yeşilırmak Havzasına hakim olmuşlardır.
• Bizans, Ermeni ve Haçlılarla savaşmışlardır.
• Malatya’nın hakimiyet altına alınması konusunda Türkiye Selçukluları ile çatışmalar yaşamışlardır.
• “Danişmentname” adlı manzum türdeki eserde, Danişmentlilerin ülkelerine yaptığı hizmetler anlatılmaktadır.
• Kayseri, Malatya ve Sivas bu dönemde önemli eğitim ve bilim merkezleri haline gelmiştir.
• YağıbasanMedresesi Anadolu’da kurulan ilk medresedir ve Danişmentliler kurmuştur.
• Danişment Beyliği II. Kılıçarslan tarafından yıkılmıştır.

📚EK BİLGİ: Anadolu Selçuklularına katılan ilk Türk beyliğidir. Kendi adına para bastıran ilk bey ise Danişment Ahmet Gazi’dir.

Artuklular (1102 – 1231)

• Artuk Bey’in oğulları Sökmen ve İl Gazi beyliği kurmuştur.
• Artuklular Mardin merkezlidir ve Mardin, Hasankeyf, Harput olmak üzere 3 farklı kolda hüküm sürmüş bir beyliktir.
• Bölgenin Türkleşmesine yardımcı olmuş ve Haçlılara karşı durmuşlardır.
• Çeşitli din, mezhep ve milletlere mensup kitlelerin yaşadığı Anadolu’nun güney doğusunda hakimiyet kurmuşlardır.
  • Başlangıçta idari ve mali divanlarda Hristiyan memurlara da görev vermişlerdir.
• Bu dönemde Diyarbakır, Mardin gibi büyük merkezlerde ilim gelişmiş ve Cezeri gibi ilim adamları ön planda tutulmuştur.
  • Cezeri, elektriğin henüz kullanılmadığı dönemde sadece su ve mekanik parçalar ile çalışan makineler yapmıştır.
• Bizans sikkeleri örnek alınarak para basılmıştır.
• Diyarbakır Ulu Cami, Mardin Zinciriye ve Mesudiye Medreseleri, Batman Çayı üzerindeki Malabadi Köprüsü önemli eserlerindendir.
• Bölgenin Türkleştirilmesiyle ve Haçlılara karşı durmalarıyla üne kavuşmuşlardır.
• Hasankeyf koluna Eyyubiler, Mardin Artuklularına Akkoyunlular, Harput Artuklularına Anadolu Selçukluları son vermiştir.

📚EK BİLGİ:

El Cezeri=Orta Çağ İslam dünyasının önde gelen mühendisi ve mucitlerinden biridir. Tam adı Ebu’l-İzz İsmail İbnu’r-Rezzaz El-Cezeri olan bu büyük bilim insanı, özellikle robotik, mekanik ve hidrolik alanlarında yaptığı çalışmalarıyla tanınır. Diyarbakır bölgesinde hüküm süren Artuklu Beyliği sarayında görev yapan El-Cezeri, burada saray görevlilerinin ve hükümdarların ihtiyaç duyduğu çeşitli mühendislik ve tasarım projelerini hayata geçirmiştir.

Çaka Beyliği (1081-1095)

• İlk Türk denizcisi olarak bilinen Çaka Bey tarafından kurulmuştur.
• İlk Türk donanmasını oluşturmuşlardır.
  • 1081 yılı Türk Deniz Kuvvetleri’nin kuruluş yılı olarak kabul edilmektedir.
• İzmir’de beyliğini kuran Çaka Bey, Midilli, Sakız ve Rodos adalarını fethetmiştir.
• Çaka Bey, Bizans’ı deniz gücü ile tehdit etmiştir.
• Ayrıca kızını I. Kılıç Arslan ile evlendirmiştir.
• Çaka beyliğine I. Kılıç Arslan son vermiştir.

Türkiye (Anadolu) Selçuklu Devleti (1077-1308)

• Türkiye Selçukluları, Anadolu’nun Türk yurdu haline gelmesinde en etkili olan devlettir.
• Kutalmışoğlu Süleyman Şah 1077 yılında İznik’i Hristiyanlardan alarak Türkiye Selçuk Devleti’nin başkenti yapmış ve devleti resmen kurmuştur.
• Adana, Tarsus ve Antakya’yı fetheden Süleyman Şah, 1086 yılında Suriye Selçuklu Hükümdarı Tutuş ile yaptığı mücadeleyi kaybederek ölmüştür.
• Süleyman Şah’ın ölümünün ardından veziri Ebu Kasım 1092 yılına kadar ülkeyi yönetmiştir.
• Melik Şah’ın elinde esir olan I. Kılıç Arslan, Melik Şah’ın ölümünün ardından Anadolu’ya gelerek Türkiye Selçuklu tahtına oturmuştur.

I. Kılıç Arslan (1092-1107)

• Melik Şah’ın ölümünden sonra Anadolu’ya gelmiş ve tahta çıkmıştır.
• I. Kılıç Arslan tahta geçtikten sonra Bizans ve Anadolu beylikleriyle mücadele etmiştir.
• Kayınpederi olan Çaka Bey’i ortadan kaldırmasıyla Bizans, Çaka Bey’in baskısından kurtulmuş ve rahatlamıştır.
• Türkiye Selçukluları, 1096 yılında Haçlı tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır.
• Haçlı kuvvetleri İznik başta olmak üzere Urfa, Antakya, Kudüs gibi önemli şehirleri ele geçirmiştir.
• Türkiye Selçukluları da başkenti Konya’ya taşımak zorunda kalmıştır.
• Haçlı Seferleri’ne karşı Türkler, Anadolu’yu savunma görevini üstlenmiştir.

I. Mesut (1116-1155)

• I. Mesut, tahtta 39 yıl kalarak en uzun ömürlü Türkiye Selçuklu hükümdarı olmuştur.
• İlk gümüş para bu dönemde basılmıştır.
• II. Haçlı Seferleri ile mücadele etmiş ve Haçlıları yenilgiye uğratmıştır.

🚀DETAY BİLGİ: I. Mesut Dönemi’nden itibaren Batılılar Anadolu için “Türkiye” ifadesini kullanmaya başlamışlardır.

II. Kılıç Arslan (1155-1192)

• Tahta geldiği sırada ülkede karışıklıklar boy göstermiştir.
  • Kardeşi Şahin Şah isyanı
  • Musul Atabeyi Nurettin Zengi’in Selçuklu topraklarına saldırması
• II. Kılıç Arslan karışıklıkları gidermek amacıyla Bizans ile ittifak kurmuştur. Bu ittifak sayesinde kısa sürede Sakarya’dan Fırat’a kadar olan bölgede iktidarını sağlamlaştırmıştır.
• Türkiye Selçuklularının Sakarya’dan Fırat’a kadar olan topraklara egemen olması ve Türkmenlerin Batı Anadolu’ya akınlar yapması sonucunda Bizans ittifakı bozmuştur.
• Bozulan ittifak sonrası Miryokefalon Savaşı yaşanmıştır.
• İlk altın para bu dönemde basılmıştır.
• III. Haçlı Seferleri yenilgiye uğratılmıştır.
• Danişmentoğulları’na son verilmiş ve Anadolu Türk birliğini sağlama yolunda ilk adım atılmıştır.

I. Alaeddin Keykubat (1220-1237)

• Türkiye Selçuklu Devleti en geniş sınırlara bu dönemde ulaşmış, en parlak dönemini bu dönemde yaşamıştır.
• Alanya alınmış ve tersane kurulmuştur.
• Kırım’daki Suğdak Limanı alınmış ve İpek Yolu Karadeniz’e açılmıştır.
  • İlk denizaşırı seferdir.
• İpek Yolu’na saldıran Moğollar ve Slavlar uzaklaştırılmıştır.
• Harput Artukluları’na son verilmiştir.
• Mengücek beyliğine son verilmiş ve Anadolu Türk birliği sağlanmıştır.
• I. Alaeddin Keykubat’ın en önemli mücadeleleri Moğollara karşı olmuştur.
  • Sultan I. Alâeddin Keykubad Moğol tehlikesine karşı;
    • Konya, Kayseri ve Sivas gibi şehirlerin surlarını ve sınır kalelerini yeniden inşa ettirmiş, Türk boylarını sınırlara yerleştirmiştir.
    • Abbasi halifesinin Moğol tehlikesine karşı yardım isteğini geri çevirmemiş ve Bağdat’a kuvvet göndermiştir.
    • Eyyubilerle ittifak yapmış ve Moğollara dostluğu güçlendirmek için elçiler göndermiştir.
    • Harzemşahlara ittifak teklif etmiştir.

📚EK BİLGİ:

Yassıçemen Muharebesi (1230)

Türkiye Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubad, Moğol tehlikesini fark etmiş ve bu tehlikeyi engellemek için Harzemşahlar ile ittifak kurmayı teklif etmiştir. Celaleddin Harzemşah ise Eyyubilerin elindeki Ahlat’ı (Günümüzde Bitlis’e bağlı bir ilçe) kuşatmıştır. Celaleddin Harzemşah’ın yaptığı bu kuşatmayı I. Alaeddin Keykubad Anadolu için bir tehdit olarak algılamış ve iki devletin orduları Yassıçemen’de karşılaşmıştır.

⭐Yassıçemen Muharebesi’nin Sonuçları;

• Harzemşahlar yenilmişler ve bu yenilginin ardından zayıflamışlardır. Bu yenilgiden 1 yıl sonra Moğollar tarafından yıkılmışlardır.
• Harzemşahlar’ın yıkılışı ile Moğolların Anadolu akınlarının önünde bir engel kalmamıştır.
• Moğollardan kaçan Oğuzlar kontrol altında tutulamadığı için Anadolu’nun toplumsal dengesi bozulmuştur.
• Bu durum da Babailer Ayaklanması’na neden olmuştur.

II. Gıyaseddin Keyhüsrev

• I. Alaeddin Keykubat’ın ölümü üzerine genç yaşta tahta çıkmıştır.
• Önemli birçok devlet adamını öldürtmüştür.
• Ülkede huzursuzluk ve güvensizlik baş göstermiştir.
• Yanlış politikalar nedeniyle devlet gerilemeye başlamıştır.
• Döneminin en önemli olayı Babai İsyanı’dır.
• Bu isyanın güçlükle bastırılması Moğolları Anadolu’yu istila etmeye yönlendirdi.
• Baycu Noyan komutasındaki Moğollar, Selçuklu ordusunu 1243 Kösedağ Savaşı’nda yenilgiye uğratarak Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılmasına sebep oldu.
• XIII. yüzyılın sonlarına doğru Anadolu’da Türkmen Beylikleri birer birer bağımsızlıklarını ilan etmeye başladılar.

Türkiye Selçuklu Devleti’nin Teşkilat Yapısı ve Sosyokültürel Özellikleri

• Türkiye Selçukluları kuruluş döneminde Bizans, Haçlılar, Eyyubiler ve ve Türk beylikleri ile mücadele etmiştir. Bu nedenle sosyal ve ekonomik alanda gelişmeler yavaş ilerlemiştir.
• Türkiye Selçuklularının devlet teşkilatının, askeri teşkilatının oluşmasında Büyük Selçuklu Devleti’nin etkisi büyüktür.
• Tahta kimin geçeceği konusunda kesin bir hüküm yoktur, bu nedenle Türkiye Selçuklularında sık sık taht kavgaları yaşanmıştır.
• Fakat Türkiye Selçuklularında veliahtsistemi uygulanmıştır. Veliahtlık sisteminde sultan unvanı babadan oğula geçmektedir.
• Türkiye Selçuklularında eski bir Türk geleneği olarak ülke topraklarının, hanedan üyelerine paylaştırıldığı da görülmüştür.
  • Örneğin; II. Kılıç Arslan ülkeyi 11 oğlu arasında paylaştırmıştır.
• Türkiye Selçuklularında devletin yönetim merkezi dergah/ bargah olarak adlandırılan saraydır. Aynı zamanda hükümdarın şahsi ikametgahı olarak da kullanılmıştır.
  • Konya’daki Alaeddin Köşkü, Kayseri’de Keykubadiye Sarayı, Beyşehir’deki Kubadabad Sarayı Alanya’daki Alaiye Sarayı Türkiye Selçukluları Dönemi’ne ait önemli saraylardandır.
• Hükümdarın özel hayatını sürdürdüğü saray alana da harem denilmiştir.
• Saray teşkilatında en önemli görevliye “hacip“; haciplerin reislerine de “hacibü’l-hüccab” denilmiştir.
• Sultanın vekili vezirdir. Vezir, sultan adına ülkeyi yönetmektedir.
• Türkiye Selçuklularının askeri teşkilatı; Türkmenler, hassa askerleri (gulamlar), ikta askerleri, vassal devlet kuvvetleri ve ücretli askerlerden oluşmaktadır.
  • Türkmenleri devletin devamında sorunlara neden olmaya başlaması, devlette gulam sisteminin yaygınlaşmasına sebep olmuştur.
• Sultanın hizmetine Gulamhane‘de yetiştirilen kişilerden verilmiştir.
  • Gulamhane, savaşta tutsak olarak alınan gayrimüslim çocuklarının eğitildiği okuldur.
• Ordunun başında beylerbeyi veya emirü’l ümeralar, donanmanın başında ise reis’ül bahr veya meliküs-sevahil denilen komutanlar bulunmaktaydı.
• Türkiye Selçuklularında tüm devlet işlerinin karara bağlandığı en yüksek yönetim organı Divan-ı Saltanat/ Divan-ı Ala olarak isimlendirilmiştir.
  • Günümüzdeki bakanlar kurulu olarak görev yapmışlardır.
  • Vezir başkanlık etmiştir.
• Atabeg veya atabey uygulaması Türkiye Selçuklularında da devam etmiştir.
  • Şehzadeler, melik unvanı ile küçük yaştan itibaren devlet işlerinde tecrübe kazanmaları için atabeg denilen devlet adamlarının gözetiminde vilayetlere gönderilmiştir.
• Naib-i Saltanat ve pervane gibi Büyük Selçuklularda bulunmayan görevliler Türkiye Selçuklu Devleti’nde bulunmuştur.
  • Naib-i Saltanat veya Niyabet-i Saltanat, ilk defa Türkiye Selçuklularında görülmüştür. Bu sistem, hükümdar şehirde yokken onun yerine birisinin devleti yönetmesidir.
• Büyük Selçuklu Devleti’nin geliştirdiği ikta sistemi, taşra teşkilatında Türkiye Selçukluları tarafından da uygulanmıştır.
  • Arazi işlerinden sorumlu görevliye pervane adı verilmiştir. Divan-ı Ala üyelerindendir.
• Türkiye Selçuklu sultanları başkent Konya’nın yanı sıra başka şehirlerde imar faaliyetlerinin yanında sosyal, kültürel ve ekonomik faaliyetlerde de bulunmuşlardır.
• Aksaray, Niğde, Kırşehir, Malatya, Eskişehir, Samsun ve Denizli bu şehirlerin başlıcalarıdır.
• Türkiye Selçukluları; dinİ, ilmİ ve sosyal hizmet veren mimari eserleri genellikle Orta Anadolu’nun büyük şehirlerinde ve ticaret yolları üzerinde inşa etmişlerdir.
• Anadolu’nun büyük bir kısmını imar ettikten sonra aynı bilinçle şehirlerde de iskAn ve imar politikası yürütmüşlerdir.
• Harap durumdaki surlar tamir edilerek yeni surlar ve kaleler yapılmış, böylece şehirlerin savunmasına ve güvenliğine de önem verilmiştir.
• Güven ve huzur ortamı, şehir hayatında büyük gelişmelere imkan vermiş; Anadolu’yu ticaret, sanat,
  bilim ve kültür merkezi haline getirmiştir.
• Yeni şehirlerde kısa sürede konutlar, kışlalar, camiler, mescitler, medreseler, zaviyeler, hanlar, hamamlar, çeşmeler de yaptırılmıştır.

🚀DETAY BİLGİ: Türkiye Selçuklu ordusunu Büyük Selçuklu ordusundan ayıran en önemli fark Türkiye Selçuklularının donanmasının olmasıdır.

📌NOT: Türkler, Anadolu’yu Türkleştirmek için mimari eserlerini bu coğrafyada inşa etmiş ve Türk-İslam kültürünü yayarak Türkleri tanıtmıştır.

Miryokefalon Muharebesi (1176)

• 17 Eylül 1176 yılında Bizans ile yapılmıştır.
• Denizli yakınlarında yapılan Miryokefalon Savaşı’nda Bizans ağır bir yenilgi almıştır.
• Nedeni: Selçukluların çok güçlenmesi, sınırlarını genişletmesi ve Türkmenlerin Batı Anadolu’ya kadar akınlara devam etmesinin Bizans’ı tedirgin etmesi ve Bizans imparatorunun, II. Kılıç Arslan ile yaptığı ittifaka sadık kalmamasıdır.
• Türklerin Anadolu hakimiyeti kesinleşmiştir.
• Bu zaferin sonucunda;
  • Bizans’ın Türkleri Anadolu’dan atma ümidi son bulmuştur.
  • Türkler saldırıya, Bizans ise savunmaya geçmiştir.
  • Bizans Haçlılardan yardım istemesi üzerine III. Haçlı Seferi başlamıştır. (yenilgiye uğratılmıştır)
  • Batı Anadolu’daki Türk egemenliği güçlenmiştir.