Sanayi (endüstri); hammadde ya da yan işlenmiş maddelerin işlenerek kullanılır hale getirilmesine denilmektedir. Türkiye’de sanayi faaliyetlerinin dağılışını etkileyen başlıca faktörler; ham madde, enerji kaynakları, sermaye, iş gücü, ulaşım ve pazardır.
⭐Türkiye sanayisini şekillendiren faktörler;
- Ham Madde= Ham madde; sanayi ürünlerinin üretiminde kullanılan işlenmemiş veya yarı işlenmiş maddelere denir. Sanayinin temel koşulu olan hammadde yönünden Türkiye zengin bir ülkedir. Türkiye’de sanayi hammaddeler; tarımsal, hayvansal ve madensel olmak üzere gruplandırılmaktadır. Genellikle sanayi tesisleri ham maddeye yakın yerlerde kurulur.
- Enerji Kaynakları= Sanayileşme için gerekli koşullardan bir diğeri ise enerjidir. Ham maddenin işlenmesi için enerji gerekmektedir. Bazı sanayi kuruluşlarının yerinin belirlenmesinde enerjiye yakınlık dikkate alınmaktadır.
- Sermaye= Sermaye; sanayi tesislerinin kurulması için gerekli araç-gereç ve makine ile işlenecek ham maddenin alınması, taşınması, işçi ücretlerinin ödenmesi gibi giderleri karşılamada kullanılacak mali kaynaktır. Türkiye’nin batı illerinde sanayinin gelişmiş olmasının önemli nedenlerinden bir tanesi sermaye birikimidir. Sermaye temininde yabancı yatırımcıların sağladığı krediler veya milli gelir kullanılmaktadır.
- İş Gücü= Sanayide üretimi gerçekleştiren insan unsuruna iş gücü adı verilir. Sanayinin üretim yapabilmesi için her zaman insana ihtiyaç vardır. Eğitimli ve deneyimli insan gücüne vasıflı iş gücü, eğitim veya deneyimi olmayan insan gücüne ise vasıfsız iş gücü denilmektedir. Çalışma çağındaki nüfusun fazla olması iş gücünün de fazla olduğunu gösterir.
- Ulaşım= Ulaşım; ham madde ve mamul maddenin taşınması faaliyetidir. Sanayinin geliştiği yerler aynı zamanda ulaşımın da geliştiği yerlerdir. Bazı sanayi tesislerinin yer seçiminde de ulaşım etkilidir.
- Pazar= Pazar; malların alınıp satıldığı yerlerdir. Bölgesel, milli ve milletler arası pazarlar şeklinde çeşitli pazar tipleri bulunmaktadır. Sanayinin gelişmesinde ulaşım ve pazar son derece önemlidir.
🌟Türkiye’de sanayi kolları eşit dağılmamaktadır. Sanayi tesislerinin yoğunlaştığı bölgelerin başında Marmara Bölgesi gelmektedir. Daha sonrasında ise sırayı Ege ve İç Anadolu takip etmektedir. Marmara Bölgesi’nde İstanbul, İzmit, Adapazarı, Bursa ve Tekirdağ; Ege Bölgesi’nde İzmir, Aydın, Denizli ve Manisa; İç Anadolu Bölgesi’nde Ankara, Eskişehir, Konya ve Kayseri; Akdeniz Bölgesi’nde Adana, Mersin, Hatay ve Kahramanmaraş; Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Gaziantep, Şanlıurfa ve Diyarbakır; Doğu Anadolu Bölgesi’nde Malatya, Elazığ ve Erzurum; Karadeniz Bölgesi’nde Zonguldak, Karabük ve Samsun’da sanayi tesisleri yoğunlaşmıştır.
Türkiye’de Gıda Sanayisi
Gıda sanayisinin ham madde kaynağı bitkiler ve hayvanlardır. Tarımsal ham maddeyi işler, hazırlar, muhafaza eder ve ambalajlar. Türkiye’de gıda sanayisi büyük şehirlerde yoğunlaşmıştır.
Bu sanayi kolu; un ve unlu mamuller, süt ve süt ürünleri, şeker ve şekerli gıdalar, meyve suları, meyve sebze konserveciliği, çay, tütün ve ispirtolu içkiler gibi sanayi faaliyetlerini kapsamaktadır.
Un ve Unlu Mamuller
- Ham maddesi tahıllardır. Özellikle de buğdaya dayanan bir sanayi koludur.
- Türkiye’de Karadeniz kıyı kesimi haricinde bu sanayi koluna dayalı fabrikalar bulunmaktadır.
- Özellikle Orta Anadolu’da un ve unlu gıda sanayisi tesisleri yoğunlaşmıştır.
- Elde edilen undan ekmek, makarna, bisküvi, nişasta, irmik gibi besin maddeleri elde edilmektedir.
- Ankara, Konya, Kayseri, Eskişehir gibi illerde makarna ve bisküvi fabrikaları kurulmuştur.
Şeker Sanayi
- Ham maddesi şeker pancarıdır.
- İç bölgelerde tarımı yapılır.
- Çabuk bozulan bir ürün olduğu için şeker fabrikaları üretim alanları çevresinde kurulmuştur.
- İlk şeker fabrikası 1926 yılında Eskişehir’de kurulmuştur.
- Günümüzde ise 40’a yakın şeker fabrikası bulunmaktadır. (Eskişehir, Uşak, Konya, Ankara, Çorum, Balıkesir, Afyon gibi)
Et ve Et Ürünleri Sanayisi
- 1952 yılında Et ve Balık Kurumu’nun kurulması ile bu sanayi kolu başlamıştır.
- Et ürünleri modern yöntemler ile paketlenip satılmaya başlanmıştır.
- Erzurum, Kars, Van, Ağrı,Konya, İzmir, Balıkesir gibi şehirler bu sanayi kolunda ön plandadır.
- Tavuk eti işleyen tesisler büyükşehirlerin çevresinde toplanmıştır.
- Su ürünleri işleyen tesisler ise Çanakkale, Trabzon ve İzmir illerinde toplanmıştır.
Süt ve Süt Ürünleri Sanayisi
- Pastörize süt, yoğurt, peynir, tereyağı, süt tozu ve dondurma gibi ürünlerden oluşan bir sanayi koludur.
- Hayvancılığın birinci geçim kaynağı olduğu ve ahır hayvancılığının yapıldığı yerlerde yoğunlaşmıştır.
- Erzurum, Kars, Ardahan, Bursa, Edirne, Diyarbakır, Şanlıurfa, Mardin, Giresun, Artvin gibi illerde süt ve süt ürünleri işleyen fabrikalar bulunur.
Yağ Sanayisi
- Ayçiçeği, zeytin, mısır, fındık, susam, pamuk ve soya yağ elde edilen bitkilerdir.
- Zeytin yağı fabrikaları zeytin üretiminin yoğun olduğu Kıyı Ege-Edremit, Ayvalık, İzmir ile Güney Marmara-Gemlik’de yoğunluk kazanmıştır.
- Ayçiçek yağı fabrikaları ise başta Trakya-Edirne, Tekirdağ olmak üzere Ege ve İç Anadolu’da yaygınlık gösterir.
- Mısır ve soya fabrikaları ise Adana’da yaygındır.
- Margarin üreten fabrikalar ise Adana, İzmir ve İstanbul’da bulunmaktadır.
Çay Sanayisi
- Çay sanayisi Doğu Karadeniz bölgesinde toplanmıştır.
- Özellikle de Rize ve Trabzon çevresinde yaygınlık gösterir.
Konserve Sanayisi
- Türkiye’de seracılık faaliyetleri nedeniyle bu sanayi kolu fazla gelişme gösterememiştir.
- Sebze, meyve, meyve suyu, salça, balık konserve fabrikaları bulunmaktadır.
- Sebze ve meyve tarımının geliştiği Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde yoğunlaşmıştır.
- Sebze ve meyve konserveciliği özellikle İstanbul, Bursa, İzmir’de; balık konserveciliği ise Çanakkale’de gelişmiştir.
Tütün Sanayisi
- Yetişme alanı geniş olan yerlerde bu sanayi kolu yoğunlaşmıştır.
- İstanbul, İzmir, Adana, Bitlis, Tokat, Samsun ve Malatya’daki fabrikalarda işlenmektedir.
Türkiye’de Dokuma ve Deri Sanayisi
Türkiye’de en gelişmiş ve en yaygın olan sanayi koludur. Türkiye’de dokuma sanayisinin bütün çeşitleri bulunmaktadır. Pamuk tarımı ve hayvancılık faaliyetlerinin gelişmiş olması bu sanayi kolunun da gelişmesini sağlamaktadır.
Pamuklu Dokuma
- Adana, Denizli, Aydın, Antalya, Kayseri, İzmir, Gaziantep, Manisa, Kahramanmaraş’ta bulunur.
- İstanbul, Bursa ve Kayseri gibi illerde bu sanayi kolunun gelişmesi ham madde teminin kolay olmasındandır.
Yünlü Dokuma
- İstanbul, Bursa, Kocaeli-Hereke, Manisa, Uşak, Isparta, Kayseri, Gaziantep ve İzmir’de yaygındır.
- İç pazara yönelik üretilmektedir.
- Yün ipliği, yünlü kumaş, battaniye, kilim gibi dokuma işleri ile trikotaj gibi örme işleri bu sanayi kolu içerisinde yer almaktadır.
Halı ve Kilim Dokumacılığı
- Isparta, Kayseri-Bünyan, Manisa, Kocaeli ve Uşak illerinde gelişmiştir.
- İthal edilen ürünlerdendir.
İpekli Dokuma
- İpekli dokuma sanayisi özellikle Bursa’da ve İstanbul’da gelişmiştir.
- Suni ipek üretiminin artması doğal ipek üretimini geriletmiştir.
Hazır Giyim (Konfeksiyon)
- İstanbul, İzmir, Adana, Bursa’da yoğunlaşmıştır.
- Türkiye hazır giyim sektöründe dünyanın önemli ihracatçıları konumundadır.
Deri Sanayisi
- İzmir, Bolu, Uşak, Bursa ve Tekirdağ’da yoğunlaşmıştır.
- Giysi, ayakkabı, çanta ve cüzdan gibi ürünler üretilmektedir.
Türkiye’de Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayisi
Bu sanayi kolunun ham maddesi odundur. Mobilya, kağıt, parke, sunta, kereste, selülöz vb. ürünler elde edilir.
Kereste Sanayisi
- Kereste fabrikaları daha çok Batı Karadeniz’de yoğunlaşır.
- Cide, Bolu, Bartın, Düzce, Rize, Yenice, Ordu, Borçka, Bafra’da özellikle kereste fabrikaları görülmektedir.
Mobilya Sanayisi
- Mobilya sanayi İstanbul, İzmir, Kayseri, Ankara, Adapazarı gibi merkezlerde yoğunlaşmıştır. Burada dikkat çeken özellik ise orman yoğunluğuna bağlı kalınmamıştır.
Kağıt Sanayisi
- Kağıt fabrikaları; İzmit, Giresun, Zonguldak, Balıkesir, Mersin, Dalaman, Bartın gibi merkezlerde yoğunlaşmıştır.
- Kağıt fabrikaları çoğunlukla ham maddeye yakın alanlara kurulmaktadır.
Kimya Sanayisi
Kimya sanayisi Türkiye’de geç gelişmiş bir sanayi koludur. Bu sanayi kolunun alt dalları; petrokimya, ilaç, lastik, gübre, sabun ve deterjan sanayileridir.
Petrokimya Sanayisi
- LPG, benzin, motorin, fuel-oil, jet yakıtı, gaz yağı, madeni yağlar, sentetik lifler, plastik, asfalt, naftalin gibi ürünler bu sanayi kolu ile elde edilen ürünlerdir.
- İzmit ve İzmir’de bu sanayi koluna ait fabrikaların yoğunlaştığı görülmektedir.
Petrol Rafineleri
- Batman, Ataş (Mersin), Aliağa (İzmir), İpraş (İzmit), Orta Anadolu (Kırıkkale) petrol rafinerileri bulunmaktadır.
- Sadece Batman rafinerisi Türkiye’de çıkarılan petrolü işlenmektedir.
Lastik Sanayi
- Ham maddesi petrol atıklarıdır.
- İzmit, Adapazarı ve Kırşehir’de fabrikaları bulunur.
Gübre Sanayisi
- Ham maddesini fosfat oluşturur.
- Mersin, İzmir, Kocaeli, İskenderun, Adana, Kütahya, Bursa, Samsun, Bandırma, Elazığ ve Tekirdağ’da fabrikaları bulunmaktadır.
- Yapay gübre; toprağa katılan ve verimi artırmaya dönük inorganik ve mineral maddelere denir.
- Yapay gübreler azotlu, fosfatlı, potaslı ve bileşik olarak üretilir.
İlaç Sanayisi
- İstanbul, Tekirdağ ve Kocaeli’nde fabrikaları bulunur.
Deterjan ve Sabun Sanayisi
- İstanbul, İzmit, İzmir, Balıkesir ve Gaziantep’te fabrikaları bulunur.
Türkiye’de Taş ve Toprağa Dayalı Sanayi
Bu sanayi kolundan elde edilen ürünler; çimento, tuğla, kiremit, cam ve cam ürünleri, kireç, alçı ve seramik eşyadır.
Çimento Sanayisi
- İnşaat alanlarında kullanılması ve tüketiminin çok fazla olması nedeniyle çoğu yerinde çimento fabrikaları kurulmuştur.
- Son yıllarda da ihracat ürünleri arasında yer almaktadır.
Cam Sanayisi
- Ham maddesi kumdur. Bunun yanı sıra kireç taşı, sodyum sülfat ve bazı kimyasalların da kullanıldığı görülmektedir.
- Marmara Bölgesi’nde yoğunlaştığı görülmektedir.
- Türkiye’de ilk cam fabrikası 1934 yılında İstanbul-Beykoz’da kurulmuştur.
- Kırklareli, Tekirdağ, Mersin ve Eskişehir’de cam fabrikaları bulunmaktadır.
Tuğla ve Kiremit Sanayisi
- Nüfus artışları ve hızlı şehirleşme sonucunda bu sanayi alanı gelişmiştir.
- Eskişehir, Kütahya, Afyon, Uşak, Tokat, Manisa ve İzmir’de fabrikaları bulunmaktadır.
Seramik Sanayisi
- Seramik, porselen ve fayans üretiminde ana madde; kil, kaolin, feldspat ve kuvars kumudur.
- İhracat ürünleri arasında seramik sanayisinin ürünleri de bulunmaktadır.
- Çanakkale, Bozüyük, Bilecik, Kütahya, İstanbul, İzmir ve Eskişehir’de fabrikaları bulunmaktadır.
Türkiye’de Maden Sanayisi
- Maden sanayisi ile çıkarılan madenlerin işlenerek mamul haline getirilmesi gerçekleşir.
- Maden sanayisinin diğer adları; maden işleme sanayisi ya da metalurjidir.
- Bu sanayi kolunda demir-çelik, otomotiv, bakır, alüminyum, askeri malzeme ve tarım araç gereçleri yer almaktadır. Maden işleme tesisleri genel olarak büyük sanayi tesisleridir.
- Türkiye’de bulunan maden işleme tesisleri; demir, bakır, krom, boksit, kurşun, çinko ve bor madenlerine bağlı olarak kurulmuştur.
- Elazığ, Samsun, Artvin, Balıkesir, Eskişehir, Karabük, Zonguldak, İskenderun, Antalya, Konya’da maden işleme tesisleri bulunmaktadır.
Türkiye’de Makine Sanayisi
Makine sanayisinin alt dalları; ulaşım araçları, elektrikli makineler, tarım aletleri, savunmaya sanayisine ait araçlar oluşturmaktadır.
Otomotiv Sanayi
- Makine sanayisinin en gelişmiş alt dalıdır.
- Otomobil, kamyon, otobüs, minibüs, kamyonet, traktör ve motosiklet üretilir.
- 1954’te montaj üretimine bağlı olarak ilk tesis İstanbul-Tuzla’da kurulmuştur.
- İlk yerli otomobil ise Devrim adıyla Eskişehir Lokomotif ve Motor Endüstri Tesisleri’nde üretilmiştir.
- İlk yerli seri üretime geçen otomobil ise “Anadol”dur.
- İzmir, Bursa, İstanbul, Kocaeli ve Sakarya’da otomobil üreten fabrikalar bulunmaktadır.
- Traktör üretimi ise Türkiye’de önemli bir yer tutmaktadır. Adapazarı, Ankara, İstanbul, Tekirdağ ve Konya’da fabrikaları bulunmaktadır.
Tarım Araçları Sanayisi
- İstanbul, Adapazarı, Kocaeli, İzmir, Kayseri, Ankara, Adana ve Eskişehir gibi illerde gelişme göstermiştir.
Lokomotif Sanayi
- Eskişehir, Adapazarı, Kayseri ve Sivas’ta gelişme göstermiştir.
- Ray bakım tesisleri ise; Sivas be Ankara’da bulunmaktadır.
Gemi Sanayisi
- Askeri ve sivil gemilerin yapımı, bakımı ve onarımı hizmetlerini bu sanayi kolu içermektedir.
- En önemli tersaneler; İstanbul ve İzmit arasındadır. Gölcük, Tuzla, Pendik ve Haliç örnek gösterilebilir.
- Yat sanayisi; İstanbul, Antalya ve Bodrum’da gelişmiştir.
Ev Araç ve Gereçleri Sanayisi
- Elektrikli aletler, küçük ev eşyaları ve özellikle beyaz eşyalar bu sanayi kolu ile üretilmektedir.
- İstanbul, Ankara, İzmir, Manisa ve Bursa’da bu sanayi tesisleri bulunmaktadır.
Askeri Araç ve Silah Sanayisi
- Savunma sanayisi Türkiye’de önemli bir konumdadır.
- Makine Kimya Endüstrisi Kurumu (MKEK), Askeri Elektronik Sanayi (ASELSAN), Askeri Pil Sanayi (ASPİLSAN), Hava Elektronik Sanayi (HAVELSAN) savunma sanayisinin başlıca kurumlarıdır.
- Türkiye’de ilk silah fabrikası Kırıkkale’de kurulmuştur.
- Kırıkkale, Çankırı, Ankara ve Eskişehir’de fabrikaları bulunmaktadır.
Türkiye Ekonomisinde Sanayi Etkisi
Türkiye’de sanayi faaliyetleri Cumhuriyet’ten bugüne hızla artmış ve çeşitlenmiştir. Sanayi sektörünün
gayrisafi milli hasıladaki payı sürekli artmıştır. Sanayi sektörü, Türkiye’deki istihdamda önemli bir yere sahiptir. Sanayi sektöründe elde edilen gelirlerin büyük bölümü yapılan ihracata dayalıdır. Türkiye’nin yıllık dış satım gelirleri arasında sanayinin oranı % 90’ın üzerine çıkmıştır. Türkiye 2016 yılı TÜİK verilerine göre toplamda yaklaşık 325 milyar TL ihracat yapılmıştır. Bu ihracat içerisinde otomotiv, hazır giyim, demir ve demir dışı metaller, çelik, kimyevi maddeler ve tarıma dayalı işlenmiş ürünler üst sıralarda yer almaktadır. Türkiye’nin 2011 yılında yaklaşık 1,5 milyar TL olan savunma sanayisi ihracatı 2016 yılında yaklaşık 5 milyar TL’ye yükselmiştir.
