Türkiye’de Dış Kuvvetlerin Oluşturduğu Yer Şekilleri

Bikifi Instagram'da

Türkiye, tektonik hareketlerin etkisiyle engebeli ve yüksektir. Bu topoğrafik yapı, dış kuvvetlere ait faaliyetlerin hızlanmasına neden olmuştur.

Türkiye’de Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Türkiye’deki akarsu ağı III. jeolojik zamanın sonunda orojenik hareketlerin sona ermesi ile oluşmaya başlamıştır. Daha sonra epirojenik hareketler sonucu meydana gelen yükselmelere bağlı olarak akarsular yer kabuğuna gömülmüşlerdir.

Türkiye’deki Akarsuların Genel Özellikleri

• Türkiye’deki akarsuların rejimleri düzensizdir.
• Yatak eğimleri ve akış hızları fazladır. Bunun nedeni; yükseltinin ve eğimin fazla olmasıdır.
• Aşındırma güçleri fazladır. Bunun nedeni; yükseltinin ve eğimin fazla olmasıdır.
• Denge profiline ulaşmamışlardır. Bunun nedeni; yükseltinin ve eğimin fazla olması, aynı zamanda yakın bir jeolojik zamanda oluşmasıdır.
• Ağız ve kaynak kısımları arasındaki yükselti farkı fazladır.
• Kaynağını iç bölgelerden alan akarsular kapalı havza özelliği göstermektedir.
• Balıkçılık önemli bir faaliyettir.
• Ulaşım ve taşımacılık için elverişsizdir. Bunun nedeni; yükseltinin ve eğimin fazla olmasıdır.
• Akış yönleri doğu-batı doğrultusundadır. Bunun nedeni; dağların uzanış yönüdür.
• Hidroelektrik potansiyelleri fazladır.
• Erozyon şiddetleri fazladır.
• Bol miktarda alüvyon taşırlar. Bunun nedeni; yükseltinin ve eğimin fazla olmasıdır.
• Boyları kısadır. Bunun nedeni; yükseltinin ve eğimin fazla olmasıdır.
• Enerji potansiyelleri fazladır. Bunun nedeni; yükseltinin ve eğimin fazla olmasıdır.

Türkiye’deki Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri

• Boğaz Vadi= En fazla Doğu Anadolu, Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde görülür. Kızılırmak, Yeşilırmak, Fırat, Sakarya, Seyhan ve Göksu nehirleri böyle vadilerden akarlar.
• Kanyon Vadi= Köprülü Kanyon, Güver Kanyonu, Kelebekler Vadisi, Saklıkent, Göksu Kanyonu, Yazılı Kanyon başlıca örnekleridir.
• Çentik Vadi= Türkiye’de en fazla görülen vadi tipidir. Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Dağlarından kaynağını alan akarsularda görülür.
• Asimetrik Vadi= İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki büyük akarsuların vadi tabanları örnektir.
• Tabanlı Vadi= Ege kıyılarında daha çok görülür. Sakarya, Yeşilırmak ve Kızılırmak nehirleri de tabanlı vadi oluşturmuştur.
• Menderes= En çok Ege Denizi’ne dökülen akarsularda görülür. Bakırçay, Gediz, Büyük Menderes ve Küçük Menderes akarsuları da örnektir.
• Plato= İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da bulunur. İç Anadolu’da Haymana, Cihanbeyli, Obruk ve Bozok; Güneydoğu Anadolu’da Gaziantep ve Şanlıurfa; Doğu Anadolu’da Erzurum-Kars örnek verilir.
• Kırgıbayır= Özellikle iç bölgelerde görülür. İç Anadolu’da Kapadokya Yöresi, Güneydoğu Anadolu bölgeleri, İçbatı Anadolu Bölümü’nde rastlanır.
• Peri Bacası= İç Anadolu Bölgesi’nde bulunan Nevşehir’deki Ürgüp-Göreme yöresi verilebilir. Ihlara Vadisi ve Uçhisar’da da peri bacaları görülür.
• Şelale ve Dev Kazanı= Türkiye’deki en tanınmış şelaleler; Manavgat Çağlayanı ile Düden, Muradiye ve Gürlevik şelaleleridir.
• Peneplen= Türkiye’de peneplen görülmez. Bunun nedeni; Türkiye’nin yakın bir jeolojik zamanda oluşmasıdır.

Türkiye’deki Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri

• Delta= Bafra, Çarşamba, Göksu, Menemen, Silifke ve Çukurova birer delta ovasıdır.
• Kum Adası= Marmara ve Ege akarsularında daha sık görülür.
• Birinki Konisi= Köyceğiz ve İnönü örnektir.
• Ovalar= Dağ eteği ovasına Amanos Dağları’nın yamaçlarındaki ovaları; dağ içi ovalarına ise Erzurum ve Muş ovaları örnek gösterilebilir.
• Taraça= Murat, Kızılırmak, Gediz, Bakırçay, Büyük Menderes, Dicle ve Sakarya örnektir.

Türkiye’de Karstik Arazilerin Oluşturduğu Yer Şekilleri

Türkiye’de karstik şekiller Akdeniz Bölgesi’nde Toros Dağları üzerinde görülür. Teke Platosu, Göller Yöresi, Taşeli Platosu ve Güneydoğu Toroslar zengin ve tipik karstik şekillerden dolin, uvala, polye ve mağaraların bulunduğu sahalardır. Bunların dışında Batı Karadeniz bölgelerinde de görülür.

Türkiye’de karstik oluşumlar iki şekilde oluşur:

1. Çözünmeyle (aşınma) oluşan karstik şekiller
2. Çökelmeyle (birikme) oluşan karstik şekiller

Türkiye’deki Karstik Arazilerin Oluşturduğu Aşınım Şekilleri

• Lapya= Akdeniz bölgesinde yaygın olarak görülür. Taşeli Platosu’nda ve Bolkar, Aladağlar’da sıklıkla rastlanır.
• Dolin= Göller Yöresinde, Geyik ve Bolkar Dağları ile Aladağlar üzerinde, İç Anadolu’nun güneyindeki Obruk Platosunda örnekleri bulunmaktadır.
• Uvala=En fazla Orta Toroslarda rastlanır. Mersin’in Gülnar İlçesi çevresi örnek gösterilebilir.
• Polye= Akdeniz bölgesindeki Tefenni, Akseki, Kestel, Korkuteli, Elmalı, burdur, Gölhisar ve Acıpayam ovaları karstik polye ovalarıdır.
• Düden= Akdeniz ve Ege Bölgesi’nde sıklıkla rastlanır. Muğla, Kestel, Elmalı, Avlan, Korkuteli, Acıpayam, Suğla, Tefenni, Gölhisar, Bozova, Seki, Kızılkaya en güzel örnekleridir. Antalya’daki Düden şelaleleri buna örnektir.
• Obruk=İç Anadolu Bölgesi güneyinde Obruk platosu üzerinde çok sayıda obruk bulunur. Cennet ve Cehennem obrukları ise turizm açısından önemlidir.
• Mağara= Türkiye’de önemli mağaralar; Antalya (Damlataş, Dim, Karain, Düden), Mersin (Narlıkuyu, Ashabı Kehf ve Dilek), Isparta (Zindan)’dır.
• Kör Vadi= Antalya’daki Varsak Vadisi örnektir.

Türkiye’deki Karstik Arazilerin Oluşturduğu Birikim Şekilleri

• Sarkıt/Dikit/Sütun= En çok Akdeniz Bölgesi’ndeki karstik mağaralarda rastlanır.
• Traverten= Denizli Pamukkale travertenleri Türkiye’deki en güzel örneğidir. Bunun yanısıra Antalya ve çevresinde, Türkmen Ovasında, Bursa’da, Silifke’de, Muradiye’de, Çekirge’de ve Gürlevik’te görülür.

Türkiye’de Rüzgarların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Rüzgarların oluşturduğu şekillerin meydana gelebilmesi için bitki örtüsünün seyrek olması, yüzeyde kum veya oldukça ufalanmış materyallerin bulunması ve yüzeyin kuru olması gerekir. Bu koşulların bulunduğu yerler kurak ve yarı kurak iklim bölgeleridir.

Türkiye’de çöl özelliği gösteren alan yoktur. Bu nedenle Türkiye’de kıyılarda ve bitki örtüsünün cılız olduğu iç kesimlerde rastlanır.

• Mantar Kaya= Nevşehir Yöresinde görülür.
• Kumul= Konya Bölümünde rastlanır.
• Kıyı Kumulları= Kumköy, Şile, Karasu, Çukurova, Göksu, Sakarya, Çarşamba, Bafra, Çeşme, Kemer, Kilyos örnektir.

Türkiye’de Buzulların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Buzul şekilleri, kutuplara ve kutuplara yakın yerlerde yaygındır. Türkiye’nin matematik konumundan dolayı kıyı kesimlerde buzul şekilleri görülmemektedir. Dolayısıyla Türkiye’de bugünkü yer şekillerinin oluşmasında en az etkili olan dış kuvvet de buzullardır.

Türkiye’de buzul şekillerine sadece yüksek dağların zirvesinde rastlanır. Buzul çeşitlerinden takke buzulu, sirk buzulu ve vadi buzulları görülür. Vadi ve sirk buzulları görüldüğü için tekne vadiler ve sirk çukurlukları görülür. Sirk çukurlukları su ile dolarak sirk göllerini oluşturmuştur. Örneğin; Buzul Dağı üzerinde birçok sirk gölü vardır. Buzullaşmanın en yaygın olduğu alanlar ise Doğu Karadeniz dağları ile Mercan, Buzul, Erciyes, Ağrı, Süphan, Tendürek, Dedegöl, Sultan, Bey Dağı ile Uludağ’dır.

Türkiye’de Buzul Şekillerinin Görüldüğü Dağlar

Akdeniz Bölgesinde= Bey Dağları, Sultan Dağı, Dedegöl Dağları, Aladağlar, Geyik Dağı, Davras Dağı, Bolkar Dağı

• Karadeniz Bölgesinde= Kaçkar Dağları, Mescit Dağları, Yalnızçam Dağları, Giresun Dağı
• Doğu Anadolu Bölgesinde= Ağrı Dağı, Süphan Dağı, Buzul Dağı, Sat Dağları
• İç Anadolu Bölgesinde= Erciyes Dağı
• Marmara Bölgesinde= Uludağ

Türkiye’de Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Yer Şekilleri

• Falez= En fazla Karadeniz ve Akdeniz kıyı şeridinde görülmektedir.
• Kumsal= Akdeniz ve Ege kıyılarında yaygındır. Dalyan, Fethiye, Antalya Körfezi, İskenderun Körfezi, Ayvalık, Çeşme, Kuşadası, Şarköy, Karabiga, İğneada, Şile, Sinop kumsalları örnektir.
• Lagün= Marmara bölgesinde Büyük ve Küçük Çekmece gölleri bu şekilde oluşmuştur.
• Tombolo= Tuzla ve çevresi, İnce burun-Sinop, Kapıdağ Yarımadası, Alibey ve çevresi örnektir.