Türkiye’nin Dağları
Türkiye’nin dağları III. jeolojik zamanda Alp-Himalaya orojenezi ile başlamış olup bu orojenez sonucunda da Kuzey Anadolu dağları ve Toros dağları oluşmuştur. Türkiye’deki dağların oluşumunda orojenik hareketler ve volkanizma doğrudan etkili olmuştur. Yükseltilerinin artmasına da epirojenik hareketler sebep olmuştur.
Türkiye’deki dağlar genellikle doğu batı doğrultusunda sıradağlar şeklinde uzanmaktadır. Türkiye’nin dağları; kıvrımlı, kırıklı ve volkanik dağlar olmak üzere üçe ayrılır.
Türkiye’nin Kıvrım Dağları
Türkiye’de dağların büyük bir bölümünü levhaların esnek yapıdaki tortul tabakaları sıkıştırması sonucu kıvrım dağları oluşmuştur. Kıvrılma sonucu yüksekte kalan kısma antiklinal, alçakta yer alan kısmına ise senklinal adı verilir.
- Kuzey Anadolu Kıvrım Dağları: Kıyıda Küre, Canik, Giresun, Rize ve Kaçkar dağları; iç kesimlerde ise Köroğlu, Ilgaz, Çimen, Mescit, Kop ve Yalnızçam dağları
- Güney Anadolu Kıvrım Dağları: Batı Toroslar’da; Akdağ, Barla , Bey dağları, Sultan, Dedegöl ve Geyik dağları, Orta Toroslar’da; Bolkar, Aladağ, Tahtalı, Binboğa dağları, Güneydoğu Toroslar’da; Nurhak, Engizek, Malatya dağları, Mazıdağı, Hakkari dağları, Buzul dağlarıdır.
- Doğu Anadolu Kıvrım Dağları: Mercan, Munzur, Karasu-Aras dağları, Allahüekber dağları, Bingöl dağları, İhtiyar şahap dağları, Palandöken dağlarıdır.
- İç Anadolu Kıvrım Dağları: Emirdağı, Sündiken , Türkmen, Elmadağ, Tecer dağları, Çamlıbel dağları, başlıcalarıdır.
- İç Batı Anadolu Kıvrım Dağları: Eğrigöz dağları, Murat dağı, Sandıklı dağları, Simav dağları
- Marmara Kıvrım Dağları: Yıldız dağları, Samanlı dağları, Kapıorman dağlarıdır.
Türkiye‘nin Kırık Dağları
Türkiye’de dağların bir kısmı tortul tabakaları esnek olmadığı için kıvrılamaz ve kırılır. Bu şekilde kırıklı hatlar yani fay hatları oluşur. Fay hatları boyunca yükselen yerlere horst, alçalan yerlere ise graben denir. Ege Bölgesi’nde kıyı bölümündeki dağlar bu şekilde oluşmuş horstlardır.
- Ege’de KırıkDağlar: Kuzeyden güneye doğru Kaz dağları, Madra Dağı, Yunt Dağı, Bozdağlar, Aydın Dağları ve Menteşe Dağlarıdır.
- Akdeniz’de Kırık Dağlar: Doğu Akdeniz’de yer alan Nur (Amanos) dağlarıdır.
Türkiye‘nin Volkanik Dağları
Türkiye’de volkanik dağlar, III. jeolojik zaman boyunca devam eden volkanizma sonucu oluşmuştur. Türkiye’de aktif volkanik yanardağ yoktur.
- Doğu Anadolu’daki Volkanik Dağlar: Van Gölü’nün kuzeyinde, kuzeydoğudan güneybatıya doğru Büyük Ağrı, Küçük Ağrı, Tendürek, Süphan, Nemrut dağlarıdır. Bölgede Erzurum Kars platosu da volkanik bir platodur.
- İç Anadolu’da Volkanik Dağlar: Bölgenin güney ve güneydoğusunda Erciyes, Melendiz, Hasandağı, Karacadağ, Karadağ volkaniktir.
- Güneydoğu Anadolu’daki Volkanik Dağlar: Bölgenin ortasında Karacadağ yer alır. Karacadağ kalkan biçimindeki volkanlara örnektir.
- Ege’deki Volkanik Dağlar: Türkiye‘deki en genç volkanik arazi ve volkan konileri Manisa’nın Kula ilçesinde bulunmaktadır.
- Marmara’daki Volkanik Dağlar: Uludağ, bir iç püskürük volkan dağıdır.
Türkiye’nin Platoları
Türkiye’de platolar geniş alan kaplamaktadır. Türkiye’de platoların genelde çok yüksekte yer alması III. jeolojik zamanında yükselmesi sonucu oluşmuştur. Platoların oluşumunda hem iç kuvvet hem de dış kuvvetler etkili olmuştur.
Platoların en yaygın olduğu bölge İç Anadolu Bölgesidir. Bu bölgedeki platoların çoğu tuz gölü ve çevresinde toplanmıştır. En yüksek platolar ise Doğu Anadolu Bölgesinde yer almaktadır.
Türkiye’nin Platolarının Genel Özellikleri
- Ortalama yükseltileri 1000 metrenin üzerindedir.
- Büyük bölümünde tahıl tarımı ve küçükbaş hayvancılık yapılır.
- Daha yüksek platolarda ise büyükbaş mera hayvancılığı yapılmaktadır.
- Ovalardan sonra nüfus yoğunluğunun en fazla olduğu yer şekillerindendir.
- Yüksek platolarda yaylacılık ve turizm faaliyetleri gelişmiştir.
- Ulaşım kolaydır.
Oluşumlarına Göre Türkiye’nin Platoları
Aşınım Platoları
Çeşitli dış kuvvetlerin etkisi ile yeryüzü aşınarak düzleşir. Daha sonra epirojenik hareketlerle yükselen düzlükler zaman içerisinde akarsular tarafından derin vadiler ile parçalanır. Eskiden aşınma ile oluşan düzlükler zaman içerisinde platoları oluşturur.
- Marmara Bölgesinde: Çatalca Kocaeli platolarıdır.
- Karadeniz Bölgesinde: Perşembe ve Safranbolu platolarıdır.
Yatay Duruşlu Platolar
Tabaka düzlüğü platoları da denilir. Kum, kil, kalker gibi kayaçlardan oluşan yatay uzanışlı tabakaların akarsular tarafından yarılmasıyla oluşurlar.
- İç Anadolu’da: Obruk, Cihanbeyli, Haymana, Bozok, Yazılıkaya ve Uzunyayla platolarıdır.
- Güneydoğu Anadolu’da: Gaziantep ve Şanlıurfa platolarıdır.
Lav Platoları
Volkanik faaliyetlerin yaygın olduğu alanlarda lavların çukur alanları doldurması sonucu meydana gelen düzlüklerin akarsular tarafından yarılması ile oluşurlar.
- Doğu Anadolu’da: Erzurum-Kars ve Ardahan platoları volkanik platolara örnektir.
Karstik Platolar
Su tarafından kolayca çözünebilen karstik arazilerde, akarsu aşındırması sonucu oluşurlar.
- Akdeniz Bölgesi’nde: Taşeli ve Teke platoları örnektir. Karstik araziler olduğu için yüzey sularının yeraltına sızması tarımsal faaliyeti olumsuz yönde etkilediği için bu platolar üzerinde nüfus yoğunluğu azdır. Kıl keçisi yetiştiriciliği yaygındır.
Türkiye’nin Ovaları
Türkiye’nin ovaları, oluşumlarına göre en yaygın olanları delta ovaları, karstik ovalar ve tektonik ovalardır. Akarsuların biriktirmesiyle oluşan çevresine göre alçakta yer alan düzlüklere ova denir. Türkiye’de ovaların belirli bir yükselti sınırı yoktur.
Türkiye Ovalarının Genel Özellikleri
- Topraklar çoğunlukla verimli olduğu için tarımsal potansiyeli yüksektir.
- Tarımsal faaliyetler nedeniyle nüfusun önemli bir kısmı ovada yaşar.
- Yerleşmeye uygun alanlardır.
- Ulaşım imkanları kolaydır.
- Fay hatları boyunca oluştukları ve toprak dolgulu oldukları için deprem yönünden tehlikeli alanlardır.
- Kıyı ovalarında ekonomik değeri yüksek tarım ürünleri elde edilir.
- Alçak ovalık alanlar en fazla Marmara Bölgesinde yer almaktadır.
- Türkiye’de ovaların yükselti değerleri genel olarak batıdan doğuya doğru artmaktadır.
Oluşumlarına Göre Türkiye’nin Ovaları
Türkiye’nin ovaları oluşum özelliklerine göre delta, tektonik, karstik, volkanik, taban seviyesi, dağ eteği, dağ içi, ve göl tabanı ovalardan oluşur. Oluştukları yere göre ise ovalar; kıyı ve iç ovaları olmak üzere ikiye ayrılır.
Delta Ovaları
Akarsuların karalar üzerinden taşıdığı kum, mil, kil gibi alüvyonları denize döküldüğü ağız kısmında biriktirmesi sonucu oluşan ovalara denir.
- Karadeniz Delta Ovaları: Çarşamba (Kızılırmak), Çarşamba (Yeşilırmak)
- Ege Delta Ovaları: Balat (Büyük Menderes), Selçuk (Küçük Menderes), Menemen (Gediz), Dikili (Bakırçay) ve Meriç (Meriç)
- Akdeniz Delta Ovaları: Çukurova (Seyhan ve Ceyhan), Silifke (Göksu).
⭐Bütün kıyı ovaları delta ovası değildir. Ancak delta ovalarının hepsi aynı zamanda kıyı ovasıdır.
Tektonik Ovalar
İç bölgedeki ovaların çoğu tektonik kökenlidir. Bu ovalar kırık fay hatları kuşağında bulundukları için etkin deprem kuşağı üzerinde bulunurlar.
- Marmara Bölgesinde Tektonik Ovalar: Ergene, Bursa, Balıkesir, Gönen, İnegöl, Karacabey ovalarıdır.
- Ege Bölgesinde Tektonik Ovalar: Tektonik ovalar grabenler içinde sıralanmıştır.
- Bakırçay vadisinde; Bergama, Soma, Kırkağaç ovalarıdır.
- Gediz vadisinde; Manisa, Akhisar, Turgutlu, Salihli, Alaşehir ovalarıdır.
- Küçük Menderes vadisinde; Torbalı, Tire, Ödemiş ovalarıdır.
- Büyük Menderes vadisinde; Söke, Aydın, Nazilli, Sarayköy ovalarıdır.
- Akdeniz Anadolu Bölgesinde Tektonik Ovalar: Amik, Kahramanmaraş, Isparta, Burdur ovalarıdır.
- Karadeniz Bölgesinde Tektonik Ovalar: Niksar, Erba (Tokat), Merzifon, Suluova, Taşova (Amasya), Ladik (Samsun), Tosya (Kastamonu), bolu ve düzce ovalarıdır.
- İç Anadolu Bölgesinde Tektonik Ovalar: Konya, Ereğli, Eskişehir, Kayseri, Develi, Çankırı, Ankara, Çubuk ovalarıdır.
- Doğu Anadolu Bölgesinde Tektonik Ovalar: Elbistan, Malatya, Elazığ, Muş, Bingöl, Erzurum, Iğdır, Ardahan, Pasinler ovalarıdır.
- Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tektonik Ovalar: Altınbaşak (Harran), Nizip, Suruç, Ceylanpınar ovalarıdır.
Karstik Ovalar
Suda kolay çözünebilen kayaçlar olduğu yerlerde erime sonucu oluşan ovalardır. Akdeniz bölgesinde Batı ve Orta Toroslar üzerinde yaygın olarak bulunur. Başlıca karstik ovalar; Tefenni, Acıpayam, Tavas, Korkuteli, Elmalı, Kestel ovalarıdır.
Göl Tabanı Ovaları
Kuruyan göl çanaklarında akarsuların taşıdığı alüvyal malzemelerin birikmesiyle oluşan ovalardır. Konya ovası tektonik bir ova olmasının yanında aynı zamanda göl tabanlı ovasıdır. Bunun yanında Akşehir, Ereğli, Aksaray, Hotamış ve Sultan Sazlığı ovalarıdır.
Volkanik Ovalar
Volkanik patlama sonucu çıkan lavların tektonik çukurları doldurmasıyla oluşan ovalardır. Develi (Kayseri), Malazgirt (Muş) Çaldıran (Van) ovalarıdır.
Taban Seviyesi Ovaları
Akarsuların taşıdığı alüvyonları denize ulaşmadan kıyıya yakın yerlerde biriktirmesiyle oluşan ovalardır. Adapazarı, Köyceğiz, Dalaman, Manavgat, Serik gibi ovalardır.
Dağ Eteği Ovaları
Dağların eteklerinde akarsular tarafından oluşturulmuş birikinti konilerinin birleşmesi sonucu oluşan hafif dalgalı düzlüklerdir. Dörtyol, Erzin (Hatay) örnek olarak gösterilebilir.
Dağ İçi Ovaları
Kıvrımlı dağların arasında eğimin azaldığı yerde akarsuların getirdiği malzemelerle oluşan ovalara denir. Erzincan ovası en güzel örnektir.
