Şehir ve Kır Yerleşmelerinin Fonksiyonları

Şehirlerin Fonksiyonel Özellikleri

Nüfus bakımından daha kalabalık, insanların büyük bir kısmının tarım ve hayvancılık faaliyetleri dışında çalıştıkları yerleşmelere şehir yerleşmeleri adı verilir. Kır yerleşmelerinden ayrılan en önemli özellikleri; nüfusun fazlalığı, yerleşim alanının genişliği, çalışan insanların sanayi-eğitim-ticaret ve yönetim gibi ekonomik faaliyetlerde çalışmasıdır.

Şehir yerleşmeleri; nüfuslarına göre ve fonksiyonlarına göre ikiye ayrılmaktadır.

⭐ Nüfuslarına Göre Kentler;

• Küçük Kentler= Nüfus miktarları 10.000-100.000 arasındaki yerleşmelere denir.
• Orta Büyüklükte Kentler= Nüfus miktarları 100.000-500.000 arasındaki yerleşmelere denir.
• Büyük Kentler= Nüfus miktarları 500.000-1.000.000 arasındaki yerleşmelere denir.
• Metropoliten Kentler= Nüfus miktarları 1.000.000’dan daha fazla olan yerleşmelere denir.
• Mega Kentler= Nüfus miktarları 10.000.000’dan daha fazla olan yerleşmelere denir.

⭐ Fonksiyonlarına (İşlevlerine) Göre Kentler;

Bu sınıflandırmada şehirde ekonomik, sosyal ve kültürel etkinlikler dikkate alınır.

• Tarım Şehirleri= Yeryüzündeki en eski şehirlerdir. Ormancılık, hayvancılık ve balıkçılık da bu şehirlerde görülen ekonomik faaliyetlerdir. Tarım alanlarını genişliği ve verimliliği etkilidir. Örnek olarak; Rize, Şanlıurfa, Niğde gösterilebilir.
• Sanayi Şehirleri= Sanayi Devrimi’nden sonra ortaya çıkmıştır. Nüfusun çoğu sanayi sektöründe çalışmaktadır. Ticaret, ulaşım ve hizmet sektörleri de gelişmiştir. Örnek olarak; Frankfurt (Almanya), Kiev (Ukrayna), İzmit, İskenderun, İstanbul örnek gösterilebilir.
• İdari Şehirler= Bir ülkenin idari ve siyasi otoritesinin yer aldığı şehirlerdir. Londra, Paris, Moskova, Roma, Ankara başlıca idari şehirlere örnek verilebilir. 
• Kültür Şehirleri=Bilim, sanat ve eğitim gibi çeşitli kültürel etkinliklerin ön planda olduğu şehirlerdir. Oxford, Cambridge, İstanbul, Ankara, İzmir, başlıca kültürel şehirlere örnek verilebilir.
• Askeri Şehirler= Bu şehirlerde büyük askeri birlikler bulunmaktadır. Askeri şehirlerde diğer sektörlerin de gelişmiştir. Sarıkamış, İncirlik, Kırkağaç, Polatlı ve Eğirdir askeri şehirlere örnek verilebilir.
• Ticaret Şehirleri= Çevreden gelen ürünlerin pazarlandığı yerlerdir. Bu şehirlerde ulaşım ağı da çok gelişmiştir. New York, Hong Kong, İstanbul, Mersin örnek olarak gösterilebilir.
• Liman Şehirleri= Deniz taşımacılığı bu şehirlerde önemli rol oynamaktadır. Bu şehirlerde ticaret de çok gelişmiştir. Hamburg, Amsterdam, Marsilya, İstanbul, İzmir örnek olarak gösterilebilir.
• Turizm Şehirleri= Bu tür şehirlerde doğal ve beşeri turizm varlıkları bulunur. Bu şehirlerde ticaret de çok gelişmiştir. Konaklama, eğlence, ulaşım, bankacılık gibi sektörler de bu şehirlerde gelişmiştir. Örneğin; Roma, Venedik, Dubai, Londra, İstanbul, Antalya, Marmaris gibi örnekler verilebilir.
• Maden Şehirleri= Çeşitli madenlerin çıkarıldığı ve işlendiği şehirlerdir. Örnek olarak Bakü, Musul, Essen verilebilir.
• Dini Şehirler= Bir veya birden fazla dini inancın merkezi ya da önemli dini eserlerin bulunduğu yerlerdir. Bu şehirler, yılın belli dönemlerinde ya da tamamında ziyaret edilmektedir. Bu durum; ticaret, ulaşım, turizm gibi sektörlerin de gelişmesini etkilemiştir. Mekke, Medine, Kudüs, Roma dini şehirlere örnek verilebilir.

Şehirsel Fonksiyonların Değişimi

İnsanların yerleşik hayata geçtikleri ilk yerler; Mezopotamya, Çin, Hindistan, Mısır, Orta Amerika ve Güney Amerika’dır. Bu bölgelerin ortak özellikleri; iklim koşullarının elverişli olması, su kaynaklarının yanında bulunmaları, verimli toprakların olması, ulaşımın kolay olmasıdır.

İnsanlar Paleolitik Çağ’da mağara ve ağaç kovuklarını yerleşme alanı olarak seçmişlerdir. Buzul çağının sona ermesi ile insanlar toprağı işlemeyi öğrenmişler ve yerleşik hayata geçmişlerdir. Yerleşik hayata geçen insanlar konut yapımına başlamışlardır. Böylece ilk yerleşmeler meydana gelmiştir. Nüfusun artması ile birlikte ise yerleşme toplulukları ilk olarak köy yerleşmelerine, nüfusun daha da artması üzerine şehir devletlerine kadar büyüme gösterilmiştir.

İnsanlar genellikle düz, verimli, su kaynakları açısından zengin alanlarda yerleşim kurmak istemişlerdir. Ancak güvenlik ve doğal afet gibi etkilerle engebeli, soğuk ve kurak yerlere de yerleşmek zorunda kalmışlardır. Yerleşme, kurulduğu yerdeki doğal ve beşeri şartların etkisi ile büyüyüp gelişmiş ya da zamanla terk edilmiştir.

Dünya üzerinde yerleşmelerin dağılışını etkileyen en önemli faktör büyük su kütleleri olan deniz ve okyanuslardır. Karalar üzerinde yerleşmelerin dağılışını etkileyen en önemli faktör iklimdir. Düşük sıcaklık değerleri kutup, tundra ve orta kuşaktaki dağların yüksek kesimlerinde; yağış azlığı çöllerde; yüksek sıcaklık ve nem oranları Ekvator’a yakın alanlarda yerleşmeyi zorlaştırmıştır. Orta kuşak, dünyada yerleşmelerin en fazla olduğu alandır. Ancak yerleşmelerin dağılışı düzenli değildir. Deniz seviyesine yakın yerlerde yerleşmeler yoğunlaşırken deniz seviyesinden yükseklere çıkıldıkça yerleşmeler azalır. Yeryüzü şekillerinin çok eğimli olduğu alanlar da yerleşmek için tercih edilmez. Bataklıklar, yerleşmeleri sınırlandıran doğal bir engeldir. Çöller su kaynakları yetersiz olduğundan yerleşmeye uygun değildir.

Yerleşmelerin kuruluş ve gelişmesinde doğal etkenlerin yanında beşeri faktörler de etkili olmuştur. Ulaşım, bir yerleşmenin gelişmesi için en önemli beşeri unsurlardandır. Ayrıca tarım, sanayi, ticaret, turizm, madencilik, ormancılık ve balıkçılık gibi ekonomik faaliyetlerin geliştiği alanlarda yerleşmeler yoğunlaşır. İş imkanlarının fazla olduğu yerleşim merkezleri hızla gelişir. Savaşlar, ihtilal, güvenlik gibi nedenler ile
oluşan göçler de yerleşmelerin kuruluş ve gelişmesini etkilemektedir.

Şehirler, tarih boyunca farklı sosyoekonomik, kültürel ve siyasi koşullara göre şekillenmiş ve bu doğrultuda değişen fonksiyonlara sahip olmuştur. Bir şehrin “fonksiyonları”, o kentin ağırlıklı olarak hangi faaliyetleri üstlendiğini, ne tür hizmetler sunduğunu ve toplumsal yaşamdaki rolünü ifade eder. Ticari merkez, yönetim merkezi, sanayi şehri ya da turizm kenti gibi tanımlar, kentin baskın fonksiyonunu yansıtır. Ancak zaman içinde bu fonksiyonlar tek yönlü olmayıp ekonomik, teknolojik ve toplumsal gelişmelere göre dönüşebilir.

Tarihsel süreçte şehirlerin ana fonksiyonları; yönetim, ticaret, sanayi, hizmet, turizm ve kültür gibi alanlarda farklı yoğunluklar göstermiştir. Sanayi Devrimi’nden günümüze kadar, teknolojik gelişmeler ve küreselleşmenin etkisiyle şehirlerdeki fonksiyonel dağılım önemli ölçüde değişmiştir. Günümüzde hizmet ve teknoloji merkezli şehir modelleri öne çıkmakta, turizm ve kültürel yatırımlar şehir ekonomilerinde giderek daha fazla pay sahibi olmaktadır. İklim değişikliği ve dijital dönüşüm gibi küresel eğilimler, şehirlerin gelecekteki işlevlerini yeniden şekillendirecek en önemli faktörler olarak görülmektedir.

Türk-İslam Şehirlerinin Başlıca Özellikleri

Türk-İslam şehirleri, İslam kültürü ile Türk devlet geleneğinin birleşmesi sonucu ortaya çıkan özgün yerleşim düzeni ve mimariye sahiptir. Bu şehirlerde cami, medrese, külliye, çarşı ve bedesten gibi yapılar genellikle merkezde konumlanarak sosyal, dini ve ekonomik hayatın kalbini oluşturur. Şehir planlamasında mahalle düzeni öne çıkar; mahalleler, sosyal dayanışma ve komşuluk ilişkilerini güçlendirecek biçimde tasarlanmıştır. Han, kervansaray ve hamam gibi yapılar, yolcu ve tüccarlara hizmet vererek ticaret hayatına katkı sağlar. Darüşşifa veya bimarhane adıyla bilinen sağlık kurumları, toplumsal refahı desteklemeyi amaçlar. Avlulu ev tipolojisi, iklim koşullarına uyum ve aile mahremiyetini koruma prensibiyle şekillenmiştir. Tüm bu unsurlar, Türk-İslam şehirlerini ortak bir kimlikle donatırken, sosyal yaşamdaki yardımlaşma, dayanışma ve ahilik gibi değerler de kentin fiziksel yapısına yansımıştır. Türk-İslam şehirlerine ait özellikleri Buhara, Semerkant, Tebriz ve Konya gibi şehirlerde görmek mümkündür.

Şehirlerin Küresel ve Bölgesel Etkileri

İlk yerleşmeler, tarımın sürdürülebilmesi için verimli toprakların ve su kaynaklarının çevresinde “tarım şehirleri” olarak ortaya çıkmıştır. Bu dönemde şehirleşme hızı oldukça yavaş seyretmiştir. Ancak Sanayi Devrimi’yle birlikte kırsaldan kentlere doğru yoğun göçler yaşanmış, bu da şehirlerin nüfusunun hızla artmasına ve ekonomik faaliyetlerin çeşitlenmesine neden olmuştur. Genişleyen etki alanları, şehirlerin daha fazla insana ve iş koluna ev sahipliği yapmasını sağlamıştır. Sonuç olarak, nüfus miktarı ve fonksiyon çeşitliliği, bir kentin etki alanını belirleyen en önemli iki unsur olarak öne çıkmaktadır.

Küresel Etkiye Sahip Şehirler

Küresel etkiye sahip şehirler, ekonomik, politik ve kültürel açıdan uluslararası düzeyde söz sahibi olan, dünya çapında karar ve etkileşim ağlarının merkezinde yer alan büyük metropollerdir. Bu şehirler, çok uluslu şirketlerin yönetim merkezlerine, uluslararası finans kurumlarına, diplomatik temsilciliklere ve önemli kültür-sanat etkinliklerine ev sahipliği yapar. Sonuç olarak, ekonomik faaliyet, fikir akışı, insan hareketliliği ve kültürel etkileşim açısından küresel ölçekte dikkat çekerler.

⭐ Örnek Şehirler;

• New York= Birleşmiş Milletler’in merkezi, Wall Street finans piyasası, Broadway müzikalleri, moda ve sanat merkezleriyle küresel bir cazibe merkezi.
• Londra= City of London finans bölgesi, küresel bankaların yönetim ofisleri, tarihi ve kültürel mirası (Buckingham Sarayı, British Museum vb.) ve çok kültürlü nüfusuyla öne çıkar.
• Tokyo= Japonya’nın teknoloji ve finans kalbi; dünyaca ünlü markaların genel merkezleri ve ileri teknolojisiyle küresel etkiye sahiptir.
• Şanghay= Çin’in en büyük ticaret ve finans merkezi; limanı ve serbest ticaret bölgeleri sayesinde uluslararası sermaye için önemli bir giriş kapısı konumunda.
• Paris= Moda, sanat ve kültür endüstrileriyle öne çıkar; UNESCO’nun merkezi, Avrupa’nın siyasi ve ekonomik karar mekanizmalarında etkin rol oynar.

Bölgesel Etkiye Sahip Şehirler

Bölgesel etkiye sahip şehirler, bulunduğu coğrafi bölge içerisinde ekonomik, sosyal ve kültürel faaliyetleri organize eden, çevredeki diğer yerleşim yerlerine hizmet ve olanak sunan önemli kent merkezleridir. Bu şehirler, uluslararası ölçekte “küresel etkiye” sahip olmasalar da, kendi bölgesinde lider, çekim merkezi ve hizmet sağlayıcı konumundadır.

Türkiye’de; Konya, Kayseri, Gaziantep gibi şehirler bulundukları coğrafyanın ticaret, sanayi ve kültür merkezi konumunda olup çevre iller ve ilçeler üzerinde belirgin bir etkiye sahiptir. Avrupa’da; Almanya’da Stuttgart veya Leipzig, kendi bölgelerinde otomotiv ve teknoloji sektörleriyle lider konumdadır. Diğer Bölgelerde; Brezilya’da Curitiba, yenilikçi kent planlaması ve sanayisiyle ülkenin güney bölgelerine hizmet sunar.

Türkiye’de Şehirlerin Fonksiyonel Özellikleri

Türkiye’deki şehirler, kuruluş amaçları ve sosyoekonomik özelliklerine göre farklı fonksiyonlar üstlenir. Örneğin bir liman, kentin ticari gelişimini öne çıkarabilir. Bazı şehirlerde (idari, eğitim, tarım, sanayi, ticaret, maden, turizm vb.) yalnızca tek bir fonksiyon baskınken, İstanbul, İzmir ve Adana gibi karma fonksiyonlu şehirlerde birden fazla faaliyet alanı ön plandadır. Şehirlerin etki alanı ise idari önem, sosyoekonomik düzey, ulaşım imkanları ve nüfus büyüklüğü gibi etmenlere göre değişir.

‘‘Sakin Şehir’’ Nedir?

“Sakin Şehir” ya da uluslararası adıyla Cittaslow, ilk kez 1999’da İtalya’da ortaya çıkan ve daha sonra dünyanın çeşitli ülkelerine yayılan bir kent hareketidir. Bu hareket, şehirlerin yaşam kalitesini yükseltmek, doğal ve kültürel değerlerini korumak ve daha yavaş, sürdürülebilir bir yaşam tarzı benimsemek amacıyla kurulmuştur. Sakin Şehir unvanı, belirli kriterleri karşılayan kentlere “Cittaslow Uluslararası Koordinasyon Komitesi” tarafından verilir.

⭐ Sakin Şehir Kriterleri;

• Altyapı ve Şehir Planlaması
  • Trafik yoğunluğunu azaltan, yayalaştırma projelerini ve bisiklet yollarını destekleyen bir anlayış.
  • Yeşil alanların korunması ve yaygınlaştırılması, hava ve su kalitesinin iyileştirilmesi.
• Yerel Kültür ve Kimlik
  • Geleneksel el sanatları, yerel mutfak ve tarım ürünlerinin teşvik edilmesi.
  • Tarihi ve kültürel mirasın korunması, yöresel festivallerin desteklenmesi.
• Çevre Dostu Yaklaşım
  • Atık yönetimi, geri dönüşüm ve yenilenebilir enerji kullanımının özendirilmesi.
  • Doğayı tahrip etmeyen turizm ve ekonomik faaliyetlerin geliştirilmesi.
• Sosyal Yaşam ve Katılım
  • Mahalle kültürünün canlandırılması, sosyal projelerin artırılması.
  • Vatandaşların karar alma süreçlerine dahil edilmesi ve toplumsal dayanışmanın güçlendirilmesi.

⭐Dünyada ve Türkiye’de Sakin Şehirler;

• Uluslararası Ağ: Cittaslow ağına üye şehirler, dünyanın pek çok bölgesinde bulunur ve ortak projeler geliştirmek amacıyla iş birliği yaparlar.
• Türkiye Örnekleri: Seferihisar (İzmir), ilk “Sakin Şehir” unvanını alan yerel yönetim olarak öne çıkar. Sonrasında Gökçeada, Taraklı, Ahlat gibi çeşitli ilçe ve kasabalar da Cittaslow hareketine katılmıştır.

Türkiye’de Kır Yerleşmeleri

Kırsal yerleşme; temel ekonomik faaliyetlerin tarım, hayvancılık, ormancılık ve balıkçılık olduğu yerleşmelere denir. Kırsal yerleşmelerde az da olsa madencilik ve turizm faaliyetlerinin yapıldığı görülmektedir. Kırsal yerleşmeler farklı özelliklere göre alt başlıklara ayrılmaktadır.

Dokusuna Göre Köy Yerleşmeleri

Yerleşme birimlerinin en küçüğü evdir. Buna yerleşme çekirdeği (nüve) adı verilmektedir. Yerleşme çekirdeklerinin dağılışı yerleşme dokusunu oluşturur. Bu dağılışın oluşmasında yeryüzü şekilleri, su kaynakları, ekonomik faaliyet tipi ve güvenlik koşulları gibi faktörler etkili olmuştur.

• Dağınık Yerleşmeler= Evler birbirlerine uzak inşa edilir. Arazinin çok engebeli, su kaynaklarının fazla ve tarım alanlarının küçük ve parçalı olduğu alanlarda görülür. Karadeniz Bölgesi dağınık yerleşmeye örnek verilebilir.
• Toplu Yerleşmeler= Evler birbirlerine yakın inşa edilmiştir. Su kaynaklarının sınırlı olduğu alanlarda ve az engebeli yerlerde görülür. Ova ve platolarda yer alan yerleşmeler toplu yerleşme özelliği gösterir. İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri örnek gösterilebilir.
• Gevşek Dokulu Yerleşmeler= Evlerin rastgele ve geniş alanlara dağılmasıyla oluşan yerleşmelerdir. Karadeniz kıyı kuşağı örnek gösterilebilir.

Kullanım Süresine Göre Köy Altı Yerleşmeleri

Beşeri ve ekonomik nedenlerle köylerden ayrılan insanlar kurmuştur. Köy altı yerleşmelerde temel ekonomik faaliyet hayvancılıktır fakat sınırlı da olsa tarım faaliyeti de yapılır. Köy altı yerleşmeleri, yerleşme tipleri arasında yer alan en küçük olan tiptir. Yayla, kom, ağıl, oba, dam, dalyan geçici yerleşme; çiftlik, mahalle, mezra ve divan sürekli yerleşmedir. Ancak geçici yerleşmeler, zamanla sürekli yerleşmelere dönüşebilmektedir.

⭐Köy altı yerleşmelerinin ortaya çıkmasının nedenleri:

• Devlet arazilerinin toprağı olmayan ailelere verilmesi,
• Arazinin engebeli olması,
• Tarım arazilerinin yetersiz olması,
• Bireylerin kalabalık ailelerden uzaklaşarak bağımsız yaşama isteği,
• Tarım arazilerinin yaşam alanlarına uzak olması,
• Hayvanları otlatma alanlarının sınırlı olması,
• Aileler arasında anlaşmazlık olmasıdır.

⭐ Devamlı Yerleşmeler;

• Mahalle: Köye bağlı yerleşmeler içinde en büyük birim mahalledir. Bu tip yerleşmeler daha çok Karadeniz, Ege ve Marmara’da görülür.
• Mezra: Engebeli arazi yapısına sahip yerlerde ekonomisi genellikle hayvancılığa dayalı olan köy altı yerleşmelerdir. Daha çok Doğu Anadolu’da görülen mezralara Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz’de de rastlanır.
• Çiftlik: Geniş tarım arazilerinin bulunduğu alanda tarım faaliyetiyle birlikte hayvancılığın da yapıldığı yerleşmelerdir. Çiftlikler; Akdeniz, Ege ve Trakya’da yaygındır.

⭐Geçici Yerleşmeler;

• Ağıl: Yerel malzeme ile yapılmış, koyun ve keçi sürüsünün barındırıldığı, üstü açık çoban evi bulunan geçici yerleşmelerdir. Türkiye’nin her yerinde görülmekle birlikte Akdeniz’de, İç ve Güneydoğu Anadolu’da yaygındır.
• Bağ ve Bahçe Evi: Tarımsal faaliyetlerin hakim olduğu bağ bahçe içindeki yerleşmelerdir. Üzüm, zeytin, turunçgiller ve fındık gibi ürünlerin olduğu dikili tarım alanlarında bağ ve bahçe evlerine rastlanır. Batı ve Orta Karadeniz’de, Ege ve Güney Marmara’da, Trakya ve Akdeniz’in kıyı kesiminde bağ bahçe evleri yaygındır.
• Kom: Hayvan sürülerinin tarım arazilerine zarar veremeyeceği uzaklıkta, yapı malzemesi olarak taşın kullanıldığı hanelerden oluşan yerleşmelerdir. Türkiye’de Doğu Anadolu’da yaygındır.
• Oba: Göçebe çobanların çadırlarından oluşan yerleşmelerdir. Hayvanlar arazide açıkta kalır, aileler ise çadırda barınır. Oba yerleşmeleri Toroslar ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da görülür.
• Dam: Yerleşme yeri çevresinde kolay bulunan malzemeler ile yapılan barınaklardan oluşan bu yerleşmelerde daha çok küçükbaş hayvancılık yapılır. Ege ve Akdeniz’de yaygındır.
• Yayla: Yüksek kesimlerde yer alan, yazın çıkılıp yerleşilen düzlüklere yayla denir. Geçici yerleşmeler içinde en yaygını olan yayla yerleşmeleri özellikle hayvan otlatmak amacıyla kullanılır. Yayla yerleşmeleri; Doğu Karadeniz’de, Kuzey Anadolu Dağları’nda, Toroslar ve Akdeniz’de yaygındır.