Dünyada Topraklar

Bikifi Instagram'da

Toprak; yer kabuğunu oluşturan kayaçların ufalanması sonucunda oluşan içinde mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan canlı örtüye denir. Toprak oluşması için ilk şart; taşların fiziksel ve kimyasal çözünmesidir.

Kayaçların Çözülmesi

Kayaçların çözülmesi; yer kabuğunu oluşturan kayaçların çatlaması, parçalanması, küçük parçalara ayrışması ya da çözünmesi olayına denir. Kayaçlar; fiziksel, kimyasal ve organik olarak çözülürler.

Fiziksel (Mekanik) Çözülme

Kayaçların kimyasal yapısında bozulma olmadan meydana gelen ayrışmaya fiziksel çözülme denir.

Fiziksel çözülmede en önemli etken sıcaklık farkıdır. Bu nedenle nem oranının düşük olduğu kurak bölgelerde özellikle fiziksel çözülme görülmektedir. Örneğin; karasal ve tundra iklim bölgelerinde görülür. Türkiye’de ise Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygın olarak görülür.

Kimyasal Çözülme

Kayaçların kimyasal özelliklerinin nem ve sıcaklığın etkisiyle değişmesi sonucu çözülmeye kimyasal çözünme denir.

Kimyasal çözülmede en önemli faktör sudur. Nemlilik ve sıcaklığın fazla olması kimyasal çözülmeyi de kolaylaştırmaktadır. Kimyasal çözülme sıcaklık ve nemin fazla olduğu Ekvatoral iklim, Musun iklimi, Savan iklimi ve Ilıman okyanusal iklimin görüldüğü yerlerde etkilidir. Kimyasal çözülmedeki diğer önemli faktör; kayacın yapısıdır. Karstik kayaçların olduğu yerlerde kimyasal çözülme de artmaktadır.

Organik (Biyolojik) Çözülme

Canlı organizmaların salgıları, organik asitler ve bitki köklerinin taş aralarındaki çatlaklara girerek büyümeleri ve taşı parçalamaları ile meydana gelen çözülmeye organik çözünme denir. Özellikle bitki örtüsünün, ormanların zengin olduğu sıcak ve nemli bölgelerde etkilidir.

Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler

Toprak çeşitleri ve özelliklerini etkileyen faktörler; iklim, ana kaya, zaman, yer şekilleri, canlılar ve bitki örtüsüdür.

• İklim: Toprak oluşumundaki en önemli faktördür. İklim elemanlarından da sıcaklık ve yağıştır. İklimin kurak veya nemli olması fiziksel ve kimyasal çözülmeyi etkilemektedir. Nem oranının düşük olduğu yerlerde fiziksel çözülme, nem oranının fazla olduğu yerlerde ise kimyasal çözülme fazladır. Yağış miktarının fazla olması toprak içinde bulunan tuz ve kireç oranını azaltırken; aksine yağış miktarının az olması tuz ve kireç oranını artırmaktadır. Aynı zamanda sıcak ve nemli bölgelerde toprak oluşumu hızlı iken sıcaklık ve kurak bölgelerde toprak oluşumu yavaştır.
• Yer Şekilleri: Eğim, bakı, yükselti toprağın oluşumunda etkili olmaktadır. Çok eğimli arazilerde aşınma ve erozyon fazla olduğundan toprak oluşumu azdır. Düz alanlarda ise toprak kalınlığı eğimli arazilere göre fazladır. Bakı etkisine bağlı olarak dağların güneşe dönük veya denize dönük yamaçlarında toprak oluşumu hızlı iken, diğer yamaçlarda daha yavaş olmaktadır. Yükseltiye bağlı olarak sıcaklık ve nem azaldığından farklı yükseltide farklı topraklar da oluşmaktadır.
• Canlılar ve Bitki Örtüsü: Toprak oluşumuna canlı organizmalar etki eder. Bitkiler yağışlarla düşen suyun toprağa sızmasını sağlayarak ve kökleriyle tutarak erozyonu önlerler. Bitki kalıntıları topraktaki humus miktarını da artırmaktadır. Bunun yanında tarla faresi, köstebek, yılan, solucan gibi hayvanlar alttaki toprağı yüzeye çıkararak toprağın karışmasına ve havalanmasını sağlamaktadır. Bitki örtüsünün zenginliği, topraktaki organik çözülmeyi hızlandırmakta ve toprağa farklı özellikler kazandırmaktadır.
• Ana Kaya: Ana kayanın direnci, kayacın cinsi, toprağın yapısını etkilemektedir. Örneğin; ana kayanın kalker olduğu yerlerde kireçli topraklar, bazaltik olduğu yerlerde ise kara topraklar oluşur.
• Zaman: Toprağın oluşması için çok uzun yıllar geçmektedir. Topraklar oluştuğu zaman göre genç veya olgun yaşlı topraklar olarak sınıflandırılmaktadır. Topraklaşma için gerekli süre nemli iklim bölgelerinde daha kısa; kurak iklim bölgelerinde ise daha uzundur.

📚EK BİLGİ: Bitki artıklarının toprakta birikmesiyle oluşan ve toprağın rengini koyulaştırarak verimini artıran organik maddeye humus denir. Toprakta humus birikimi de iklime bağlıdır. Yumuşak topraklardır. Tarıma en elverişli topraklardır. Humus arttıkça toprak verimi de artmaktadır.

Toprak Katmanları

Bir toprak profiline bakıldığında fiziksel ve kimyasal yönden farklı toprak katları görülür. Bu katmanlara da horizon adı verilmektedir.

• A Horizonu= Toprağın en üst katmanıdır. Toprak oluşum sürecini tamamlamıştır. Bitki kalıntılarının toprağa karışması nedeniyle humus bakımından zengindir. Yıkanma ve aşınma katıdır.
• B Horizonu= Yıkanma sonucu üsteki katmandan (A horizonu) sızan tuz, kil, demir gibi minerallerin biriktiği katmandır. Bu nedenle B horizonuna birikme katı da denir. Açık renklidir. Toprak oluşumu henüz tamamlanmamıştır.
• C Horizonu= Toprağın en alt katıdır. Ana kayanın küçük bloklar haline ayrıştığı katmandır. Bu nedenle ayrışma katı da denilmektedir. Toprak oluşumu devam eder.
• D Horizonu= Ana kayanın parçalanmamış olduğu katmandır. Toprak oluşumu yeni başlamaktadır.

Toprak Tipleri

Zonal Topraklar

İklim ve bitki örtüsüne bağlı olarak oluşan ve bütün toprak katmanlarının görüldüğü toprak çeşididir. Yerli topraklar adı da verilmektedir. Bu toprakların A, B, C, D katmanları belirgindir.

Laterit

• Dönenceler arasındaki sıcak ve nemli iklim bölgelerinin toprağıdır.
• Kimyasal ve organik çözülme fazla ve hızlıdır.
• Toprak içerisinde bulunan demir bileşikleri nemin etkisiyle oksitlenerek toprağın kırmızı renkli olmasına sebep olmuştur.
• Sıcaklık ve yağış fazla olduğu için toprakta yıkanma fazladır.
• Buralarda bitki örtüsü çok gür olmasına rağmen topraktaki mikroorganizmalar bitki artıklarını tükettiği için topraktaki humus miktarı azdır.
• Özellikle Ekvatoral iklimin yaşandığı Amazon, Kongo havzası gibi yerlerde Ekvatoral yağmur ormanları altında oluşan topraklardır.

Terra Rossa

• Kırmızı renkli Akdeniz toprağı da denir.
• Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerde kireç taşları yani kalkerler üzerinde oluşurlar.
• Bu topraklar da bünyesinde bulunan demirin oksitlenmesinden dolayı kırmızı renklidir.
• Orta derece de verimli topraklardır.
• Kızılçam, maki ve garig bitki örtüsü altında oluşurlar.
• Kaliforniya, Şili, Güney Afrika, Akdeniz kıyıları ve Avustralya’da görülürler.

Kahverengi Orman Toprakları

• Orta kuşağın nemli iklim bölgelerinde, ılıman okyanusal iklim bölgelerinde geniş yapraklı ormanların hakim olduğu alanlarda görülmektedir.
• Humus bakımından zengin, verimli ve koyu renkli topraklardır.
• Batı Avrupa ülkelerinde, Kuzey Amerika kıyılarında, Güney Şili ve Doğu Avusturalya’da görülmektedir.

Podzol Topraklar

Soğuk ve nemli iklim bölgelerinde tayga adı da verilen iğne yapraklı ormanların hakim olduğu alanlardaki topraklardır. Yıkanmanın etkisiyle toprak kül (gri) rengindedir ve mineral bakımdan da fakirdir.

Dünyada karasal iklimin görüldüğü Sibirya, Kuzey Avrupa, Kanada, İsveç, Norveç ve Finlandiya’da görülür.

Tundra Topraklar

• Kutuplara yakın Tundra iklim bölgelerinin toprağıdır.
• Yılın büyük bir kısmı donmuş halde olan bu topraklar, yazın sıcaklıkların 0°C’nin üzerine çıkmasıyla çözülerek bataklık halini almaktadır.
• Tarıma elverişli değildir.
• Asya, Avrupa ve Amerika kıtalarının kuzey kesimlerinde görülür.
• Özellikle de 60° ve 70° enlemlerinde görülmektedir.

Serozyomlar (Çöl Toprakları)

• Çöl bölgelerinde oluşan verimsiz topraklardır.
• Buharlaşma ve yağışın azlığı nedeniyle tuz ve kireç oranının fazla olduğu topraklardır.
• Tarım için uygun olmayan topraklardır.
• Organik madde bakımında fakirdir.
• Humus bulunmamaktadır.
• A horizonu yok denecek kadar azdır.
• Büyük Sahra, Arabistan, Orta Asya ülkeleri, Meksika, Arizona’da görülmektedir.

Çernezyom Topraklar

• Orta kuşağın yarı nemli, yazları yağışlı karasal iklim bölgelerinde çayır bitki örtüsü altında oluşan topraklardır.
• Toprağın üzerinde gelişen gür otlar kuruyarak toprağa karışır.
• Zonal topraklar içerisinde en verimli olanıdır.
• Humus bakımından zengindir.
• Koyu renkli topraklardır. Bu nedenle kara topraklar da denilmektedir.
• Sibirya, ABD, Kanada, Ukrayna, Arjantin, Erzurum-Kars gibi yerlerde görülmektedir.

Kahverengi ve Kestane Renkli Step Toprakları

• Yağışın az olduğu Orta kuşak karalarının iç kısımlarındaki “bozkır” bitki örtüsünün altında gelişen topraklardır.
• Ilıman karasal iklim bölgelerinde bitki örtüsünün step olduğu yerlerde yıllık yağışın 500 mm’nin altında olduğu yerlerde kahverengi step topraklar; yıllık yağış miktarının 500 mm’nin üzerinde olan yerlerde kestane renkli step topraklar görülür.
• Kuraklığa bağlı olarak kireç oranları fazladır.
• Humus bakımından fakirdir.
• Tahıl tarımı için elverişli topraklardır.
• Orta Asya’nın iç kesimlerinde görülür.

İntrazonal Topraklar

Bu toprakların oluşumunda yer şekilleri, ana kaya ve su etkili olmaktadır. Bu toprakların tüm katmanları gelişmemiştir. Sadece A ve C katmanları bulunmaktadır. Sulu, tuzlu, kireçli topraklar olmak üzere üçe ayrılmaktadırlar.

Kalsimorfik Topraklar (Kireçli)

Bu topraklar kireç bakımından zengin olan kil taşı ve kireç taşı ana kayanın üzerinde oluşur. Eski göl tabanlarında da yaygın olarak görülmektedir. Vertisoller ve rendzinalar olarak ikiye ayrılır.

1. Vertisoller= Eski göl tabanlarında killi ve kireçli arazilerde oluşan topraklardır. Kurak dönem içerisinde çatlarlar ve çatlaklar içerisine dökülen toprak ve taşlar yağışlı dönemde tekrar toprak yüzeyine itilir. Bu nedenle bu topraklara dönen topraklar ya da taş doğuran topraklar da denilmektedir.
2. Rendzinalar= Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşurlar. Koyu renklidirler. Bu toprakların alt kesiminde kireç birikimi de fazladır.

Halomorfik Topraklar (Tuzlu)

Bu topraklar yağışın az, buharlaşmanın fazla olduğu kurak ve yarı kurak alanlarda görülür. Yüksek oranda tuz ve sodyum içerirler. Çorak topraklar olarak da bilinirler. Oldukça verimsiz topraklardır.

Hidromorfik Topraklar (Bataklık)

Taban suyu seviyesinin yüksek olduğu alanlarda bataklık halindeki topraklardır. Sazlık ve bunun gibi bitkiler toprağın organik madde bakımından zengin olmasını sağlar. Fazla su tahliye edilirse tarıma elverişli hale gelir. Deltaların sık sık taşkına uğrayan kesimlerinde yaygın olarak görülür. Çeltik tarımına uygun topraklardır.

Azonal Topraklar

Dış kuvvetlerin aşındırdığı ve taşıdığı malzemeyi biriktirmesiyle oluşan topraklara denir. Dış kuvvetler taşıdığı malzemeyi hiç durmadan biriktirdiği için bu toprakların horizonları oluşmamaktadır. Bundan dolayı yerli olmayan topraklardır ve taşınmış topraklar adı da verilmektedir. Tarımsal faaliyetler için çok uygundur. Mineral bakımından çok zengindirler ve verimlidirler. Bulundukları ve oluştukları bölgenin iklimini, bitki örtüsünü ve ana kaya özelliklerini yansıtmazlar. Azonal toprakların bulunduğu yerler; vadi tabanları, delta ovaları, eski göl tabanları, rüzgâr ve buzul biriktirme alanları, birikinti konisi, birikinti yelpazesi, taban seviyesi ovasıdır.

Alüvyal Topraklar

Akarsu biriktirmesiyle oluşurlar. Mineral madde ve humus bakımından çok zengindirler. Her türlü tarımsal faaliyetler için elverişli topraklardır. Bu topraklar genel olarak delta ovalarında, çöküntü ovalarında, taşkın sahalarda, eski akarsu yataklarında ve dağların arasındaki ovalarda sıklıkla görülürler. Örneğin Nil Nehri ağzındaki Nil deltası ya da Çukurova, Çarşamba ovalarında yaygındır.

Kolüvyal Topraklar

Dağlık alanlarda yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin dağların etek kısımlarında birikmesiyle oluşurlar. Verimli topraklardır. Tarım için elverişlidir.

Aşınmanın devam ettiği yamaç eteklerinde ise kaba malzemeler bulunur. Bu malzemelerin oluşturduğu topraklara da “litosol (taşlı toprak)” denir.

Lös Topraklar

Rüzgarların kurak bölgelerde taşıyıp biriktirmesiyle oluşurlar. Mineralce zengindirler. Bu topraklar kolayca aşınabilmektedir. Genellikle çöllerde bu toprak türü görülmektedir.

Moren Topraklar

Buzulların taşıyıp gücünün azaldığı yerde biriktirdiği topraklara denir. Bu topraklara buzul taş topraklar da denir. Moren topraklar; kalıcı kar sınırının olduğu dağlık bölgeler ile kutup bölgelerinde rastlanır. En az bulunan toprak çeşididir.

Regosol Topraklar

Volkanik arazilerde özellikle tüflerin yaygın olduğu alanlarda görülür. Tüflerin ayrışmasıyla oluşmuş kum boyutundaki malzemeler üzerinde gelişen topraklardır.