Dış kuvvetler, enerjisini ve kaynağını güneşten alan kuvvetlere denir. Dış kuvvetler; akarsular, rüzgarlar, dalgalar, buzullar ve akıntılardır. İç kuvvetlerin etkisiyle oluşan yer şekilleri, dış kuvvetlerin etkisiyle biçimlenmekte, değişmekte ve bazen yok olmaktadır.
Yeryüzünü şekillendiren başlıca dış kuvvetler; çözülme, akarsular, yer altı suları (karstlaşma), dalga ve akıntılar, kütle hareketleri, rüzgarlar, buzullar ve canlılar olmak üzere sekize ayrılır.
Dalga; deniz yüzeyinde rüzgarların etkisi ile oluşan salınım hareketlerine denir. Dalgaların oluşmasında rüzgarların yanı sıra; gelgit, deniz tabanında meydana gelen depremler, heyelan, aysberg oluşumu ve volkanizma faaliyetleri de etkili olmaktadır. Deniz tabanında meydana gelen depremlerin sonucu oluşan dev dalgalara ise tsunami adı verilir.
Deniz ve okyanus yüzeylerinde sürekli rüzgarlar tarafından itilmesi; seviye, yoğunluk ve sıcaklık farkları ile gelgit olaylarının etkisi sonucunda su kütleleri hareket eder. Bu harekete ise akıntı adı verilir. Kısacası; okyanus ve denizlerdeki su kütlelerin çeşitli nedenlerle bulundukları yerlerden farklı bölgelere taşınmasına denir.
⭐Akıntıların oluşmasında etkili olan faktörler;
- Sıcaklık farkı,
- Seviye farkı,
- Sürekli rüzgarlar,
- Gelgit,
- Yoğunluk farkı,
- Tuzluluk farkıdır.
Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri
Falez (Yalıyar)
Dağların kıyı çizgisine paralel uzandığı kıyılarda dalgalar kıyının gerisinde uzanan dik yamaçların alt kısımlarını aşındırır. Aşınan yerlerin çökmesi ile oluşan kıyıdaki dik yamaçlara falez (yalıyar) denir. Türkiye’de falezler en fazla Karadeniz ve Akdeniz kıyı şeridinde görülmektedir.
Dalga Aşınım Düzlüğü
Dalga aşındırması sonucu oluşan dik yamaçlar ile kıyı arasındaki düzlüğe aşınım düzlüğü veya abrazyon platformu denir.
Doğal Köprüler
Karadan denize doğru uzanan kayalıkların alt kısımlarının aşındırılmasıyla oluşan yer şekillerine doğal köprü adı verilir.
Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri
Kumsal (Plaj)
Dalgaların taşıdıkları ince malzemeleri sığ kıyılarda biriktirmesiyle oluşan kumullara plaj ya da kumsal denir. Kıyılarda denizin biriktirdiği kum ve çakıllarla kaplı alanlardır.
Kıyı Oku
Dalgalar ve akıntılar taşıdıkları malzemeyi sığ olan koyların kenarlarında biriktirir. Bunu sonucunda kıyıların önünde denize doğru oluşan çıkıntılara kıyı oku denir.
Kıyı Kordonu
Kıyı seti adı da verilir. Kıyı oklarının zamanla genişleyip uzaması sonucunda kıyı kordonları oluşur.
Lagün
Sığ kıyılarda bulunan koy veya körfezlerin kıyı kordonuyla kapanması sonucu oluşurlar. Lagünler kıyı set gölü olarak bilinirler. Deniz kulağı adı da verilmektedir.
Türkiye’de Marmara bölgesinde Büyük ve Küçük Çekmece gölleri bu şekilde oluşmuştur.
Tombolo
Kıyıya yakın bir adanın dalgaların getirdiği malzemelerle oluşan kıyı kordonlarıyla bağlanması sonucu oluşan yarım adaya denir. Saplı ada olarak da bilinir.
Marmara denizinde Kapıdağ Yarımadası ile Karadeniz’deki Sinop Yarımadası bu şekilde oluşmuştur.
Gelgit Olayı
Ay’ın ve Güneş’in çekim gücü etkisiyle okyanuslarda görülen alçalma ve yükselme hareketlerine gelgit veya medcezir denir. Ay, Dünya’ya Güneş’ten daha yakın olduğu için gelgit oluşumundaki etkisi daha fazladır. Ay ve Güneş aynı doğrultuda oldukları zaman çekim güçleri birbirine eklenir ve kabarma daha fazla olur. Buna Büyük Gel-Git denir. Ay ve Güneş birbirlerine dik doğrultuda oldukları zamanlarda çekim güçleri birbirini zayıflatır ve kabarma daha az olur. Buna da Küçük Gel-Git denir.
Kabarma ve alçalma arasındaki seviye farkına gelgit genliği adı verilir. İç denizlerde genlik az iken, kıyı denizlerde fazladır.
Gelgit’in etkisi sonucunda;
- Akarsu ağızlarında delta oluşumu engellenir.
- Akarsu vadilerinin ağızlarının tıkanması önlenir.
- Kıyı kirlenmesi önlenir.
- Haliçler oluşur.
- Watt kıyıları oluşur.
📚EK BİLGİ:Kıta Sahanlığı (Şelf Alanı)
Kıyıdan itibaren denize doğru yaklaşık 200 metre derinliğe kadar olan alanlara kıta sahanlığı adı verilir. Dağların kıyı çizgisine paralel uzandığı kıyılarda şelf alanı darken; dağların kıyı çizgisine dik uzandığı kıyılarda şelf alanı geniştir.
Kıyı Tipleri ve Kıyıların Oluşum Süreçleri
Kıyı tipleri oluşumunda ve kıyıların şekillenmesinde etkili olan faktörler şunlardır:
- Dağların uzanış doğrultusu,
- Yükselti ve gelgit olayı,
- İç kuvvetler (epirojenez, orojenez),
- Dış kuvvetler (akarsular, rüzgarlar, buzullar, dalgalar ve akıntılar),
- Canlılar (mercanlar)
Boyuna Kıyılar
- Dağların kıyı çizgisine paralel uzandığı kıyı tipidir.
- Dağlar kıyı boyunca uzanır.
- Girinti ve çıkıntı azdır.
- Kıta sahanlığı dardır.
- Koy, körfez ve doğal liman sayısı azdır.
- Dalga aşındırma şekilleri yaygındır. Özellikle yüksek ve falezli kıyılardır.
- Deniz etkisi iç kesimlere sokulmaz. Bu nedenle kıyı ile iç kesimler arasında iklim farklılığı yaşanmaktadır.
- Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım zor olup, geçitlerle sağlanır. Bu nedenle limanların hinterlandı dardır.
- Türkiye’de Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında görülür.
Enine Kıyılar
- Dağların kıyı çizgisine dik uzandığı, alçak ovalık alanların sular altında kaldığı kıyılarda görülür.
- Kıta sahanlığı geniştir.
- Girinti ve çıkıntı fazladır.
- Koy, körfez ve doğal liman sayıları fazladır.
- Denizden gelen hava hareketleri iç kesimlere kadar sokulabilir. Bu nedenle kıyı ile iç kesimler arasında iklim farklılığı yaşanmamaktadır.
- Dalga biriktirme şekilleri yaygındır. Özellikle kıyı birikinti ovaları fazladır.
- Akarsuların denize döküldüğü ağızlarında delta oluşumu yaygındır.
- Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım kolaydır. Bu nedenle limanların hinterlandı geniştir.
- Türkiye’de Ege kıyılarında görülmektedir.
🌟Boyuna ve enine kıyı tipleri özellikle bakımından birbirleri ile zıtlık gösteren kıyı tipleridir.
Dalmaçya Kıyılar
Kıyıya paralel uzanan sıradağlar arasındaki akarsu vadilerinin ve alçak yerlerin, deniz sularının yükselmesi ile sular altında kalması sonucu oluşurlar. Kısacası; denize paralel uzanan dağların arasındaki vadilere deniz suyunun dolması ile oluşan kıyı tipidir. Deniz suları içinde kalan sıradağların zirveleri kıyının önünde irili ufaklı adalar halinde görülmektedir. Adalar, dağlar ve kıyı çizgisi paralellik göstermektedir.
Adriyatik denizindeki Hırvatistan kıyılarında örnekleri vardır. Türkiye’de Antalya’nın Akdeniz kıyılarında Finike ile Kaş arasında görülmektedir.
Ria Kıyılar
Akarsu vadilerinin deniz sularının altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Girinti ve çıkıntı çok fazla olduğu kıyılardır.
Dünya’da Güneybatı İrlanda ile Kuzeybatı Fransa, İngiltere kıyılarında görülür. Türkiye’de İstanbul ve Çanakkale boğazları, Haliç kıyıları ile Güney Ege kıyıları bu kıyı tipine örnektir.
Limanlı Kıyılar
Koy ve körfezlerin önlerinin kıyı okları ile kapanması sonucu oluşur. Dünya’da Ukrayna’nın Karadeniz kıyılarındaki Odessa Limanı’dır. Türkiye’de Küçük ve Büyük Çekmece kıyılarında görülür.
Fiyord Kıyılar
Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır. En güzel örnekleri İskandinav Yarımadasının Atlas Okyanusu kıyılarında görülür. Dünya’nın en büyük fiyordu ise Norveç’teki Sogne Fiyordu’dur.
⭐Türkiye’de enlem etkisi nedeniyle bu kıyı tipi görülmez.
Skayer Kıyılar
Deniz ilerlemesi sonucunda örtü buzullarının oluşturduğu hörgüçkaya ve moren tepelerinin adaya dönüştüğü yerlerde görülür. Finlandiya kıyılarında bu tür kıyılar görülür.
Fiyort ve Skayer tipi kıyılar genellikle bir arada görülür.
⭐Türkiye’de enlem etkisi nedeniyle bu kıyı tipi de görülmez.
Haliçli Kıyılar
Gelgit genliğin fazla olduğu okyanus kıyılarında, akarsu ağızlarının gelgit tarafından aşınması ile denizin akarsu vadisi boyunca karaya doğru girinti yapmasıyla oluşan kıyı tipidir. Haliçli kıyıların özel bir türü limanlı kıyılardır. Batı Avrupa kıyılarında sıklıkla görülür. Dünyanın en büyük halici Almanya’nın Hamburg limanıdır.
⭐İstanbul’da yer alan “Haliç”, haliçli kıyı tipine örnek değil; ria kıyı tipine örnektir.
⭐Türkiye’de göreceli konum nedeniyle bu kıyı tipi görülmez.
Watt Kıyılar
Gelgit olayının etkili olduğu yerlerde suların yükseldiği dönemlerde sular altında kalan, suların geri çekildiği dönemlerde ise karalaşan balçıklı kıyılardır. Haliçli kıyıların görüldüğü yerlerde yaygındır. Batı Avrupa kıyılarında sıklıkla görülür.
⭐Türkiye’de göreceli konum nedeniyle bu kıyı tipi de görülmez.
Resifli Kıyılar
Okyanusların sığ alanlarında yaşayan mercanların kalıntılarından oluşan kıyı tipidir. Dünya’da sıcak kuşakta görülmektedir. Resiflerin oluşumlarına göre; kenar resifi, set resifi, atoller olarak ayrılırlar. Atoller ortasında volkanik bir ada ve çevresinde mercanlardan oluşan setlerden oluşmaktadır.
⭐Türkiye’de göreceli konum nedeniyle bu kıyı tipi de görülmez.
Kalanklı Kıyılar
Kanyon şeklindeki karstik vadilerin sular altında kalmasıyla dar ve derin koylar meydana gelir. Bu şekilde oluşan kıyılara kalanklı kıyılar denir.
