Dış Kuvvetler: Akarsular

Bikifi Instagram'da

Dış kuvvetler, enerjisini ve kaynağını güneşten alan kuvvetlere denir. Dış kuvvetler; akarsular, rüzgarlar, dalgalar, buzullar ve akıntılardır. İç kuvvetlerin etkisiyle oluşan yer şekilleri, dış kuvvetlerin etkisiyle biçimlenmekte, değişmekte ve bazen yok olmaktadır.

Yeryüzünü şekillendiren başlıca dış kuvvetler; çözülme, akarsular, yer altı suları (karstlaşma), dalga ve akıntılar, kütle hareketleri, rüzgarlar, buzullar ve canlılar olmak üzere sekize ayrılır.

Akarsu ile İlgili Terimler

Belirli bir yatak içerisinde sürekli veya en az bir mevsim boyunca akan suya akarsu adı verilir. Yeryüzü şekillerinin oluşmasında en etkili olan dış kuvvettir.

Bir akarsuyun doğduğu, kaynaklarını aldığı yere kaynak; döküldüğü yere ise ağız denilmektedir. Kaynak ile ağız arasında kalan ve akarsuyun eğim doğrultusunda içinde aktığı oluğa ise akarsu yatağı adı verilir.

Bir akarsuyun kolları ile beraber sularını topladığı bölgeye akarsu havzası denir. Akarsu havzaları açık ve kapalı havza olmak üzere ikiye ayrılır. Sularını denize ulaştıran akarsu havzalarına açık havza, ulaştıramayan veya göle dökülen havzalara ise kapalı havza denir. Kapalı havza oluşumunda yağışların azlığı, buharlaşmanın fazlalığı, yer şekillerinin engebeli olması sonucunda akışın engellenmesi gibi faktörler etkilidir. Açık havzalar, kıyı kesimlerde ve nemli iklim bölgelerinde; kapalı havzalar ise iç kesimlerde ve kurak iklim bölgelerinde görülmektedir.

Komşu iki akarsu havzasını birbirlerinden ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir. Genellikle dağların zirve noktaları birleştirilerek bulunur ya da çoğunlukla sırtlardan geçer. Karstik ve bataklık alanlarda ise çizgi iyice belirsizleşir.

Akarsuların hızı yanlarda, diplerde ve su yüzeyinde sürtünme nedeni ile azdır. Suyun en hızlı aktığı yer; akarsuyun en derininin üzerinde ve yüzeyin biraz altındadır.

Akarsuyun Hızını ve Akımını Etkileyen Faktörler

Akarsuyun herhangi bir kesintinden birim zamanda geçen su miktarına akım veya debi adı verilmektedir.

⭐Akarsu akımı ile yatağında biriktirdiği malzemenin boyutu arasında doğru orantı vardır. Akım arttığı zaman biriktirilen malzemenin boyutu büyürken; akımın azaldığı zamanlarda biriktirilen malzemenin boyutu küçülür.

Akarsu Rejimi

Akarsular yıl boyunca aynı miktarda su taşımazlar. Akarsuyun taşıdığı su miktarının yıl içerisinde gösterdiği değişimlere akarsu rejimi denir. Akarsu rejimini etkileyen faktörler ise;

• Yağış rejimi= İklime bağlı olarak değişmektedir. Yağış rejimi düzenli ise akarsu rejimi de düzenlidir. Akarsu rejimini belirleyen temel etkendir.
• Sıcaklık rejimi= Sıcaklığın artması ile buharlaşma da artar. Bu nedenle sıcaklık rejimi düzensiz ise akarsu rejimi de düzensizdir.
• Yağış şekli= Yağış şekli kar ise akarsu rejimi düzensiz, yağmur ise akarsu rejimi düzenlidir.
• Havzanın genişliği= Geniş bir alanda su varsa akarsu rejimi düzenli denilebilir.
• Zeminin yapısı= Zemin geçirimli zemin ise akarsu su kaybeder. Bu nedenle rejimi de düzensizleşir.
• Barajlar= Akarsuyun akımını yapay olarak düzenler.

Düzenli Rejimli Akarsular

Yıl boyunca akım değişikliğinin az olduğu akarsulardır. Ekvatoral ve ılıman okyanusal iklim bölgelerinin akarsuları düzenli rejimli akarsulara örnektir.

Düzensiz Rejimli Akarsular

Yıl boyunca akım değişikliğinin fazla olduğu akarsulardır. Muson, Savan ve Akdeniz iklim bölgelerinin akarsuları düzensiz rejimli akarsulara örnektir. Türkiye’deki birçok akarsu da düzensiz rejimli akarsudur.

Karma Rejimli Akarsular

Sularını farklı iklim bölgelerinden toplayan akarsulara denilmektedir. Örnek vermek gerekirse; Nil veya Fırat Nehirleri karma rejimli akarsulara örnektir.

Akarsularda Aşındırma

Akarsular şekillendirme faaliyetlerini; aşındırma, taşıma ve biriktirme faaliyetleri ile yapmaktadır. Akarsular yataklarını fiziksel ve kimyasal yol ile aşındırırlar.

• Kimyasal aşındırma; suyun kimyasal çözücülük etkisini kullanarak geçtiği alanlarda aşındırma etkisi yapmasıdır.
• Fiziksel aşındırma; yatağında sürüklediği malzemeleri zemine, yanlara ya da birbirlerine sürttürerek aşındırma etkisi yapmasıdır.

Akarsular kimyasal ya da fiziksel aşındırma yaparken üç türlü hareket ile aşındırma yapar.

1. Derine Doğru Aşındırma=  Akarsuların yatağını düşey doğrultuda aşındırarak deniz seviyesine indirmeye çalışmasıdır. Derine doğru aşındırma sırasında akarsular, aktıkları yüzeylere gömülürler ve vadilerini derinleştirirler.
2. Yana Doğru Aşındırma= Akarsuların içlerindeki materyallerle birlikte eğimin azaldığı yerlerde salınım yaparak ve yanlara çarparak meydana gelen aşındırmadır.
3. Geriye Doğru Aşındırma= Akarsuyun ağız kısmından itibaren zamanla yatağını kaynağına doğru kazarak yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırmanın son şekli denge profilidir.

Akarsuların Denge Profili

Akarsular vadilerini kazıp derinleştirdikçe yatak eğimleri de gittikçe azalır. Bu yüzden zamanla akışları yavaşlar, aşındırma hızını kaybeder ve en sonunda da neredeyse sona erer. Akarsu yatağında başlangıçtaki pürüzler ve şelaleler ortadan kaldırılmış olur. Bu duruma erişen bir akarsuyun, ağzından kaynağına doğru uzanan profili iç bükey bir eğri halindedir. Buna denge profili denir. Denge profili derine aşındırmanın son sınırıdır.

Denge profiline ulaşmış bir akarsuyun;

• Yatak eğimi azalmıştır.
• Akış hızı azalmıştır.
• Aşındırma gücü azalmıştır.
• Biriktirmesi artmıştır.
• Enerji potansiyeli azalmıştır.
• Üzerinde ulaşım ve taşıma rahatlıkla yapılabilmektedir.
• Menderesler çizdiği görülmektedir.
• Yatak uzunluğu artmıştır.
• Üzerinde rafting gibi sporlar yapılamaz.
• Yatağında biriktirme şekilleri görülebilmektedir.

Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Akarsu Aşındırma Şekilleri

Akarsuların yataklarını derine ve yan aşındırması ile oluşan ve sürekli inişi olan uzun oluklardır. Akarsuların aşındırmasında en önemli etken eğim fazlalığıdır dolayısıyla hızlı su akışıdır. Ayrıca taşıdığı su miktarı, bitki örtüsü, arazi yapısı ve taşıdığı yük miktarı da aşındırma üzerinde önemli etkenlerdir.

Vadi

Akarsuların oluşturduğu en yaygın aşındırma şekilleri vadilerdir. Vadiler kertik (çentik), boğaz (yarma), kanyon, asimetrik ve alüvyal tabanlı vadi olmak üzere beşe ayrılır.

Kertik Vadi

Kertik vadiler çentik vadi olarak da bilinir. Henüz başlangıç safhasında olan genç vadilerdir. Akarsu yatağında aşındırma derine doğru sürüyorsa “V” şekilli vadiler oluşur. Kertik vadiler Türkiye’de en yaygın olan vadi tipleridir. Dağlık alanlarda bu tür vadilere sıklıkla rastlanır.

Boğaz Vadi

Yarma vadi de denilmektedir. Bu vadiler, akarsuların yüksek dağ sıralarını enine yararak oluşturdukları vadilerdir. Bu vadilerin yamaçları oldukça diktir ve vadi dardır. Türkiye’de Kızılırmak, Yeşilırmak, Fırat, Sakarya, Seyhan ve Göksu nehirleri böyle vadilerden akarlar.

Kanyon Vadi

Akarsuların yatay tortul tabakaların bulunduğu bölgelerde derine aşındırma faaliyeti sonucu oluşan vadilerdir. Yamaçları oldukça dik ve derindir. Genel olarak kalkerli arazilerde bu tür vadiler görülür.

Asimetrik Vadi

Yatık yamaçlı vadi de denir. Farklı aşınma sonucunda farklı yükseklikteki yamaçlara sahip olan vadi tipidir. Akarsu yatağının eğiminin azaldığı yerlerde görülür. Akarsuyun vadinin dirençli yamaçlarını az, dirençsiz yamaçlarını çok aşındırması sonucu oluşur.

Alüvyal Tabanlı Vadi

Akarsu aşındırmasının ileri safhalarında oluşan vadidir. Vadi tabanı ova özelliği kazanır. Vadi yamaçları iyice yatıklaşır ve belirginliğini kaybeder. Türkiye’de özellikle Batı Anadolu’da bu tür vadiler yaygındır.

Menderes (Büklüm)

Akarsular, eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akmaya başlarlar. Hem aşındırma hem de biriktirme sonucunda, bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluştururlar.

Mendereslerin dış bükey kısımlarına çarpak, iç bükey kısımlarına ise yığınak adı verilir. Çarpaklarda akarsu yatağını yana doğru aşındırır. Yığınaklarda ise biriktirme işlemini gerçekleştirir.

Şelale ve Dev Kazanı

Akarsular aşındırma faaliyetleri ile yataklarının yumuşak kısımlarını ortadan kaldırır ve sert kısımları basamak haline gelir. Akarsuyun bu basamaklardan akışına şelale veya çağlayan denir. Akarsular, şelale yaparak döküldükleri yerlerde yeri aşındırarak dev kazanı adı verilen çukurları oluştururlar.

Türkiye’deki en tanınmış şelaleler; Manavgat Çağlayanı ile Düden, Muradiye ve Gürlevik şelaleleridir.

❗❗ÖNEMLİ BİLGİ: Denge profiline ulaşmış bir akarsu yatağında dev kazanlarına rastlanılmaz.

Peri Bacaları

Volkanik arazilerde, sel sularının aşınmaya karşı farklı dirençteki tabakaları aşındırması sonucunda oluşurlar. Tüfler içindeki lavlar yüzeyi kaplayarak akan sel sularının aşındırıcı etkisine karşı alt tabakaları korur.

❗❗ÖNEMLİ BİLGİ: Peri bacaları, iç ve dış kuvvetlerin ortak faaliyetleri ile oluşur. Volkanizma faliyetleri de peri bacalarının oluşmalarında etkilidir.

Plato

Akarsu tarafından derin vadilerle parçalanmış, çevresine göre yüksekte kalmış düzlüklere plato denir.

Kırgıbayır (Bandlans)

Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde bitki örtüsünün de seyrek olması sonucu seller, yamaçlarda yarıntılar meydana getirir. Bu yarıntılardan oluşan topoğrafyaya kırgıbayır (badlands) adı verilir. Türkiye’de, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır.

Peneplen (Yontukdüz)

Akarsuların ve akarsularla birlikte diğer dış kuvvetlerin yeryüzünü aşındırması sonucunda deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlükler oluşturmasına denir. Akarsu işlevlerinin son aşamasında ortaya çıkan yüzey şekli peneplendir. Kısacası peneplen, akarsuyun denge profiline ulaşmasıdır.

Akarsu Biriktirme Şekilleri

Bu faktörlerle akarsuyun gücü azalmakta ve biriktirme başlamaktadır.

Delta

Akarsuların döküldüğü yerlerde, taşınan malzemenin (alüvyonların) birikmesi sonucu oluşur. Deltanın oluşabilmesi için;

• Gelgit olayının olmaması,
• Kıyıların sığ olması,
• Kıyılarda güçlü akıntıların oluşmaması,
• Akarsuların bol miktarda alüvyon taşıması gerekmektedir.

Irmak (Kum) Adası

Akarsu eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde taşınan alüvyonlar küçük adacıklar şeklinde biriktirilir. Bunlara kum adacıkları adı verilir.

Kum adaları akarsuyun taşıdığı su miktarı ve akış hızına bağlı olarak yer değiştirirler. Fakat üzerinde bitki örtüsü olan kum adacıklarından yer değiştirmedikleri anlaşılır.

Seki (Taraça)

Alüvyal tabanlı vadi üzerindeki akarsuların, yeniden canlanarak, yatağını kazması sonucunda oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarıdır.

Taraçaların oluşmasında akarsuların hem aşındırma hem de biriktirme faaliyetleri etkili olmaktadır.

Birikinti Konisi

Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular, taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesi ile oluşurlar.

Akarsuların taşıdıkları maddeler ince ise, geniş bir alana yelpaze gibi yayılırlar. Bunlara da birikinti yelpazesi denir.

Türkiye’de dağ eteklerinde, bu tip şekillere sıkça rastlanır.

Dağ İçi Ovası

Dağ içlerinde, eğimin azaldığı yerlerde, akarsuyun taşıdığı malzemeleri biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir. Engebeli ülkelerde daha fazla oluşur.

Dağ Eteği Ovaları

Dağ eteğinde, eğimin azaldığı yerlerde meydana gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu oluşan ovalara denir.

Taban Seviyesi Ovası

Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde taşıma gücü azalır. Böyle yerlerde akarsular, taşıdıkları malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu alanı haline getirirler. Böyle oluşan düzlüklere taban seviyesi ovası veya alüvyal taşkın ovası adı verilir.