Türkiye’de Nüfusun Değişimi
İnsanlar için elverişli koşulları barındıran Türkiye toprakları, eski çağlardan beri yerleşme alanı olarak tercih edilmiştir. Ancak Anadolu nüfusuna yönelik yeterli bilgi bulunmamaktadır.
Osmanlı İmparatorluğu döneminde ilk nüfus sayımı II. Mahmut zamanında askeri amaçlı olarak yapılmıştır. Bu nüfus sayımında sadece erkekler sayılmıştır. Sultan Abdülmecit döneminde ise nüfus kimliği verilmek amacı ile bir sayım yapılmışsa da bu sayımı yine kadınlar dahil edilmemiştir. Üçüncü sayım ise Sultan Abdülaziz zamanında yapılmıştır.
Türkiye’de düzenli ve planlı nüfus sayımları Cumhuriyet ile başlamıştır. Türkiye’de ilk düzenli nüfus sayımı 28 Ekim 1927 tarihinde gerçekleşmiştir. 2007’den itibaren nüfus sayımına gerek olmadan her yıl Türkiye’nin nüfusu, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi ile belirlenmektedir.
Türkiye’de görülen nüfus değişimleri üç dönem halinde incelemektedir:
- 1927-1960 Arası Birinci Dönem: Bu dönemde Türkiye nüfusu yaklaşık 11 milyon kişi artmıştır. Aynı zamanda ilk nüfus sayımı bu dönemde yapılmıştır. Ayrıca bu dönem; Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı gibi ülke nüfusunu ciddi anlamda etkileyen olayların hemen sonrasına denk gelmektedir. Bu nedenle nüfus azalmıştır. Fakat Balkanlardan gelen göçler ve Hatay’ın Türkiye’ye katılması ile Türkiye nüfusu artış göstermiştir.
- 1960-1985 Arası İkinci Dönem: Bu dönemde Türkiye’de aile planlamasına yönelik yapılan çalışmalarla sosyal ve ekonomik hayatta yaşanan gelişmelere bağlı olarak ülke nüfusunun artış hızında bir azalma görülmüştür.
- 1985 ve Sonrası Üçüncü Dönem: Bu dönemin başında Türkiye nüfusunun artış hızında ciddi bir düşüş yaşanmıştır. Takip eden süreçte ise nüfus artış hızı genel olarak yavaş yavaş azalmaya devam etmiştir. Nüfus azalmasının nedenleri; doğum oranlarını azalması, aile planlamasından olumlu sonuçların alınması, kalkınma hızının ve eğitim düzeyinin artması, sanayileşme ve şehirleşme oranları, kadınların iş hayatına girmesi sayılabilir.
✨ÖNEMLİ: En düşük nüfus artış hızı 1945 yılında tespit edilmiştir. Bunun nedeni, II. Dünya Savaşı nedeniyle erkek nüfusun silah altına alınmasıdır. En yüksek nüfus artış hızı ise 1955 yılında tespit edilmiştir. Bunun nedeni silah altındaki erkek nüfusun sivil hayata dönmesi, evliliklerin artması, beslenme ve sağlık koşullarının iyileşmesidir.
⭐Türkiye’deki Nüfus Artışının Nedenleri
- Doğum oranının ölüm oranından fazla olması,
- Nüfus mübadelesiyle yurt dışından Türk nüfusun gelmesi,
- Hatay’ın Türkiye topraklarına dahil edilmesi,
- 1945–1950 yılları arasındaki dönemde seferberlik halinin kalkması ve evlenmelerin artması,
- Beslenme ve sağlık koşullarının iyileşmesi,
- Çeşitli ülkelerden mülteci göçlerinin gelmesidir.
⭐Türkiye’deki Nüfus Artışının Sonuçları
- Genç nüfus oranının fazla olması,
- Kalkınma hızının düşmesi ve işsizliğin artması,
- Doğal kaynakların tüketiminin artması,
- Çarpık şehirleşme ve çevre sorunlarının görülmesi,
- Eğitim ve sağlık hizmetlerinin yetersiz kalması,
- İç ve dış göçlerin hızlanması,
- Kırsal kesimde kişi başına düşen arazinin azalmasıdır.
Türkiye’de Nüfusun Dağılışı
Türkiye’de nüfusun dağılışı düzensizdir. Türkiye’de nüfus yoğunluğunun fazla olduğu yerler; iklim, tarım ve ulaşım şartlarının iyi olduğu yerlerdir. Buna karşılık nüfus yoğunluğunun az olduğu yerler ise engebeli, yüksek ve karasal iklim şartlarına sahip yerlerdir.
Türkiye’de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler
İklim
Türkiye’de yağış miktarının fazla olduğu yerler, nüfuslanmanın da en yoğun olduğu yerlerdir. Tü-rkiye’de nüfusun büyük bir kısmı, denizellik etkisi ile Marmara, Ege, Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında toplanmıştır. Buna karşılık yağışın az olduğu iç bölgelerde ise nüfuslanma azalmaktadır. Örnek olarak Tuz Gölü ve çevresi verilebilir. Öyle ki Tuz Gölü ve çevresi, Türkiye’nin en seyrek nüfuslandığı alanıdır. Ayrıca Türkiye’de bol yağış almasına rağmen az nüfuslanmış yerlerde bulunmaktadır: Menteşe Yöresi, Yıldız Dağları, Toros Dağları ve Doğu Anadolu’daki yüksek dağlar. Bunun nedeni ise; yüksek ve engebeli yer şekillerinin tarımsal faaliyetlere izin vermemesidir.
Aynı zamanda Türkiye’de yükseltinin fazla olduğu yerler sıcaklık değerlerinin düşmesine sebep olduğu için ve kış mevsiminin uzun sürmesinden dolayı yine tarımsal faaliyetleri olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle yüksek ve soğuk yerlerde nüfuslanma azdır. Örneğin; Kuzey Anadolu Dağları, Toros Dağları ve Doğu Anadolu’daki dağların 2000 metre üzerindeki yerlerinde yerleşmelere rastlanmamaktadır. Buna karşılık kış mevsiminin ılık geçtiği yerler özellikle Ege ve Akdeniz nüfus bakımından yoğundur.
Yeryüzü Şekilleri
Türkiye, yüksek ve engebeli bir ülkedir. Türkiye’de yükselti azaldıkça nüfus yoğunluğu artmaktadır. Türkiye nüfusunun çoğunluğu yükseltinin az olduğu kıyı ovaları, iç ovalar ile alçak plato alanlarında toplanmıştır. Örneğin; Çukurova, Çatalca-Kocaeli Platosu ve Ege ovaları gibi. Buna karşılık dağlık alanlarda nüfuslanma azdır.
Türkiye’de arazilerin eğimli olması yerleşmeyi, tarımsal faaliyetleri ve ulaşım olanaklarını olumsuz etkilediği için düz ve az eğimli araziler yoğun olarak nüfuslanmıştır. Örneğin; Bafra Ovası, Çarşamba Ovası, Çukurova gibi. Yüksek dağlar ve dik yamaçlar ise nüfuslanmanın az olmasına sebep olmaktadır. Örneğin; Kuzey Anadolu’nun Dağları, Toros Dağları, Ege Bölgesi’ndeki kıyı ve iç kesimlerdeki dağlık alanlar gibi.
Aynı zamanda Türkiye’deki dağların güney yamaçları, kuzey yamaçlarına göre daha fazla nüfuslanmıştır. Bunun nedeni ise; bakı durumudur.
Dağların uzanış doğrultusu da Türkiye’de nüfuslanmayı etkileyen faktörlerden biridir. Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde kıyıya dönük yamaçlar daha yoğun nüfusludur.
Su Kaynakları
Türkiye’de nüfusun büyük bir kısmı su kaynaklarının yanında toplanmıştır. Akarsu kenarında kurulan Adana, Amasya, Eskişehir, Edirne ve Antakya gibi şehirler bu duruma örnek verilebilir. Ayrıca deniz ve göl kenarlarında nüfusun yoğunlaşmasını sağlayan bir başka etken de balıkçılık, turizm ve ulaşım gibi faaliyetlerin görülmesidir.
Toprak Yapısı
Tarıma elverişli topraklar ve gür otlakların olduğu yerler tarım ve hayvancılıkla uğraşan insanlar için elverişli alanlardır. Bu nedenle bu tür yerlerde nüfuslanma fazladır. Aynı zamanda geniş tabanlı vadi ovaları ve delta ovalarında toprakların verimli olması nedeniyle nüfuslanma fazladır. Örneğin; Çukurova, Küçük Menderes, Büyük Menderes, Gediz, Bafra, Çarşamba ovaları gibi. Verimli topraklara sahip iç ovalar da nüfus bakımından yoğundur. Örneğin; Bolu, Adapazarı, Isparta, Elazığ, Malatya gibi. Tarıma elverişsiz toprakların bulunduğu Akdeniz’deki kalkerli araziler az nüfusa sahiptir.
Bitki Örtüsü
Ormanların sık ve geniş alanlara yayıldığı yerlerde nüfus azdır. Bunun nedeni; ormanlık alanların tarım ve yerleşmeye uygun olmamasıdır. Örneğin; Karadeniz bölgesindeki ormanlık alanlar nüfus bakımından seyrektir.
Tarihi-Askeri ve Siyasi Faktörler
İlk yerleşmelerin olduğu alanlar Türkiye’de nüfusun yoğunlaştığı alanlardır. Örneğin; Sivas, Kayseri, Erzurum, Diyarbakır gibi. İstanbul, Bursa, Edirne, Konya gibi şehirler geçmişte başkentlik yapmış merkezler olduğu için buraların nüfusu da yoğundur. Türkiye’nin çeşitli yerlerinde kurulan askeri tesisler de o yerlerin nüfusunun artmasına neden olmaktadır.
Ekonomik Faaliyetler
Türkiye’de tarım, sanayi, madencilik, ticaret, turizm gibi ekonomik faaliyetlerin geliştiği bölgeler; iş imkanı sağladığı için nüfus alan yerlerdir. Türkiye’de bazı yerleşim alanlarında sanayi faaliyetleri sonucu nüfusun arttığı görülür. Örneğin; İstanbul, İzmir, Bursa, Kocaeli, Adana, Gaziantep gibi. Ayrıca madencilik faaliyetleri de nüfus dağılışını etkilemektedir. Zonguldak’ta taş kömürü, Batman’da petrol sayesinde nüfus miktarı artmıştır.
Tarım faaliyetlerinin yoğunlaştığı verimli ovalar da nüfusun arttığı alanlar olarak dikkat çekmektedir. Örneğin; Çukurova, Silifke, Gediz, Çarşamba, Eskişehir, Bursa, Balıkesir, Malatya ve Elazığ gibi. Akdeniz ile Ege ve Marmara denizlerinin kıyı kesiminde bulunan birçok yerleşim alanı, turizm faaliyetlerine bağlı olarak gelişmiş ve bu alanlarda nüfus artmıştır. Örneğin; Bodrum, Marmaris, Alanya, Manavgat, Kemer ve Kuşadası gibi.
Ulaşım
Ulaşım olanaklarının iyi olduğu bölgelerde sanayi, ticaret ve turizm gibi faaliyetlerde iyi olduğu için nüfus da yoğunlaşır. Önemli kara, deniz, demir ve hava yollarına yakın yerleşim alanları da nüfusun sıklaştığı yerler arasındadır. Örneğin; İstanbul, İzmir, Ankara, Konya, Eskişehir, Kayseri ve Gaziantep gibi illerin gelişmesinde bu yerleşim yerlerinin işlek yolların kesiştiği noktalarda bulunması etkili olmuştur. Ayrıca dış ticarette Türkiye’nin önemli giriş çıkış noktaları olan büyük limanlara sahip yerler de aynı özelliğe sahiptir ve yoğun olarak nüfuslanmıştır.
İç ve Dış Göçler
Türkiye’de nüfusa çeşitli iş olanakları sağlayan sanayi, ticaret, tarım gibi birçok ekonomik faaliyet daha çok batı bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Bu durum özellikle doğu bölgelerden bu bölgelere doğru göçleri artırmıştır. Bu nedenle bu bölgeler, hem nüfus yönüyle hem de kalabalık nüfuslu yerleşmeler yönüyle önde gelmektedir.
Türkiye Nüfusunun Yapısal Özellikleri
Türkiye için nüfus yalnızca sayısal çoğunluk olarak değil, özellikleri yönüyle de önemlidir. Bu özellikler nüfusun yaş gruplarına göre dağılışı, cinsiyet durumu, iş durumu, eğitim durumu ve köy–kent dağılımı gibi özelliklerdir.
Türkiye nüfusunun en önemli özelliği genç ve dinamik bir yapıya sahip olmasıdır. Toplam nüfusun %23,7’lik kısmını 0-14 yaş grubu, %68’ini 15-64 yaş grubu, %8,3’lük kısmını da 65 ve üzeri yaş grubu oluşturur. Nüfus piramitleri, nüfusun yaş gruplarına dağılımı hakkında bilgi verir. Türkiye’de nüfus piramitlerinin şekli, nüfus artış hızının değişmesi ve ortalama yaşam süresinin uzamasına bağlı olarak sürekli değişim göstermektedir. Ülkemiz, 1990 yılına kadar geniş tabanlı nüfus piramitlerine sahipken günümüzde nüfustaki değişimler nedeniyle nüfus piramidinin tabanı daralmaya başlamıştır. Bu durum Türkiye’nin doğum oranlarının azaldığını göstermektedir.
Türkiye Nüfusunun Cinsiyete Göre Dağılımı
Her ülkede kadın ve erkek nüfus oranı farklılık göstermektedir. Türkiye’de de kadın ve erkek oranlarının farklılık göstermesinin başlıca nedenleri; doğumlar, ölümler, göçler ve savaşlardır.
Doğumlarla nüfusa katılan kız ve erkek bebek sayıları nüfusu etkilemektedir. Yaşlı nüfus içerisinde kadınların erkeklerden geç ölmesi yine nüfusu etkilemektedir. Savaşlara erkekler katıldığı için savaş zamanlarında erkek nüfus azalmaktadır. Göç edenler de genellikle erkekler olduğu için göç veren yerlerde erkek nüfus azalırken; göç alan yerlerde erkek nüfus artmaktadır. Türkiye’de dışarıdan göç alan İstanbul, Ankara, İzmir gibi merkezlerde erkek nüfus fazla iken dışarıya göç veren Trabzon, Tokat, Yozgat gibi merkezlerde kadın nüfusu daha fazla bulunmaktadır.
Türkiye Nüfusunun Eğitim Durumu
Eğitim, bir ülkenin gelişmişlik düzeyini saptarken en önemli ölçüttür. Nüfusun eğitim durumunu yansıtan ölçütlerden biri de okuryazarlık oranlarıdır.
Türkiye’de Cumhuriyetin ilk yıllarında okuryazarlık oranı oldukça düşük bir durumdaydı. Türkiye’de 1950 yılında yapılan nüfus sayımı sonuçlarına göre nüfusun yaklaşık %31,8’lik kısmı okuryazardı. 2015 yılında
ise okuma yazma bilenlerin oranı %94,6’ye yükselmiştir. Okuryazar nüfusun cinsiyete göre dağılımına bakıldığında erkeklerdeki okuryazarlık oranının daha yüksek olduğu görülmektedir. Türkiye’de iller arasında okuryazar nüfusun oranında da farklılıklar görülmektedir. Kırsal kesime göre kentlerde okuryazar oranı daha fazladır. Marmara, Ege, Akdeniz bölgelerindeki okuryazarlık oranı Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerine göre daha fazladır.
Türkiye’de Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı
Aktif nüfus, çalışan nüfus olarak da adlandırılır. 15-64 yaş grubunda yer alan nüfus aktif ya da çalışma çağındaki nüfusu oluşturmaktadır. Türkiye’de aktif nüfus oranı gelişmiş ülkelere göre daha az ve işsizlik oranı daha fazladır. Çünkü çalışan nüfus oranı ne kadar çoksa işsizlik oranı o kadar da azdır.
Aktif nüfusun çalıştığı ekonomik faaliyet kolları tarım, hizmet ve sanayi sektörlerinden oluşmaktadır. Türkiye’de 1927’den beri sürdürülen ekonomik faaliyetlere bakıldığında tarım sektöründe çalışanların oranı azalırken sanayi ve hizmetler sektöründe çalışanların oranı ise artmaktadır. Sanayi ve hizmet sektöründeki nüfusun büyük bölümü Marmara Bölgesi’ndeki Çatalca – Kocaeli ve Güney Marmara bölümlerinde yoğunlaşmıştır. İzmir, Ankara, Eskişehir, Adana, Mersin, Zonguldak, Ereğli, Karabük, Gaziantep, Kayseri, Denizli, Konya gibi illerde sanayi nüfusu yoğundur.
Ülkenin sahip olduğu ekonomik faaliyet kolları, nüfusun sosyoekonomik yapısı üzerinde önemli bir
etki oluşturmaktadır.
Türkiye’de Kır ve Kent Dağılımı
Türkiye’de nüfusun kır ve kentlere göre dağılışı yıllara göre önemli farklılıklar göstermektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında nüfusun büyük bölümü kırsal kesimde yaşarken 1950’den sonra kırsal kesimden kentlere göçlerin artması sonucunda bu oran tersine dönmeye başlamıştır. 1985 yılındaki genel nüfus sayımında da kentsel nüfusun kırsal nüfusu geçtiği gözlenmiştir. Toplam nüfus içerisindeki kır ve şehir nüfusuna dair oranlar, ülkelerin sosyoekonomik yapısı hakkında bilgi veren önemli göstergelerden de biridir.
Kentsel nüfus oranının en yüksek olduğu bölge; Marmara Bölgesi’dir. Kent nüfusunun en az olduğu bölge ise; Doğu Anadolu, sonrasında ise Karadeniz’dir.
