Canlı, cansız tüm varlıkları, düşünceleri, duyguları, kavramları, durumları karşılan; birbirlerinden ayırt etmemizi sağlayan kelimelere isim denir.
İsimler; varlıklara verilişlerine, varlıkların niteliklerine (oluşlarına), varlıkların sayılarına ve yapılarına göre olmak üzere 4 ana başlıkta incelenir.
| Varlıklara Verilişlerine Göre | Varlıkların Niteliklerine (Oluşlarına) Göre | Varlıkların Sayılarına Göre | Yapılarına Göre |
|---|---|---|---|
| Özel İsim | Soyut İsim | Tekil İsim | Basit İsim |
| Cins (Tür) İsim | Somut İsim | Çoğul İsim | Türemiş İsim |
| – | – | Topluluk İsmi | Birleşik İsim |
Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler
Özel İsim
Özel isimler; başka varlıklardan ayırt edici özelliği olan, tek olan ve bir benzeri olmayan isimlerdir.
Örnekler:
- Kişi İsimleri: Ali, Ayşe, Muhammed, Mehmet, Fatih, Yavuz…
- Kurum Kuruluş İsimleri: Türk Dil Kurumu, İstanbul Üniversitesi, Yeşilay, Kızılay…
- Ülke, Kıta, Bölge İsimleri: Türkiye, Azerbaycan, Almanya, Pakistan, Somali, Katar, Avrupa, Asya, Amerika, İç Anadolu, Karadeniz…
- Hayvanlara Verilen Özel İsimler: Boncuk, Pamuk, Fındık, Bulut, Karabaş, Tekir…
- Okyanus, Deniz, Nehir, Göl, Şelale, Boğaz, Dağ, Tepe, Ova, Yayla İsimleri: Pasifik Okyanusu, Hint Okyanusu, Ege Denizi, Kızılırmak, Van Gölü, Çanakkale Boğazı, Uludağ…
Cins (Tür) İsim
Özel olmayan, duyulduğunda tek bir varlık akla gelmeyen, belirli bir türdeki isimlere cins isim denir.
Örnekler:
- Meslek İsimleri: öğretmen, doktor, fizyoterapist, diyetisyen, aşçı, mühendis, vali, kaymakam…
- Organ/Uzuv İsimleri: Kol, bacak, böbrek, burun, kulak, dudak, göz…
- Yiyecek, İçecek, Giyecek İsimleri: börek, pasta, makarna, ayran, limonata, elbise, bluz, mont…
- Kavramlar: zeka, akıl, duygu, düşünce…
- Sayı, Soru, Renk İsimleri: beş, bin, seksen, kim, ne, nasıl, mavi, turkuaz, sarı, pembe, mor…
- Akrabalık İsimleri: abla, yenge, yeğen, kuzen, amca, dede, enişte, görümce, elti…
Varlıkların Niteliklerine (Oluşlarına) Göre İsimler
Soyut İsim
5 duyu organımızdan hiçbiriyle algılayamadığımız, var olduklarını aklımız sayesinde bildiğimiz kavramları karşılayan kelimelere soyut isim denir.
Örnekler:
Sevgi, merhamet, aşk, hüzün, sevinç, mutluluk, umut, cesaret, adalet, öfke, inat, özlem, şüphe, korku, keder…
Somut İsim
5 duyu organımızdan en az biriyle duyduğumuz, gördüğümüz, hissettiğimiz, tattığımız, gördüğümüz canlı veya cansız varlıklar somut varlıklardır. Bu varlıkları tanımlarken somut isimler kullanılır.
Örnekler:
Kitap, ağaç, güneş, uçak, bulut, su, sıcak, soğuk, sivri, keskin, kedi, kuş, ekşi, tatlı, acı, tuzlu, gürültü, ışık…
Varlıkların Sayılarına Göre İsimler
Tekil İsim
Bir tane varlığı karşılayan, çokluk eki (-lar/-ler) almamış kelimeler tekil isimlerdir.
Örnekler:
Kitap, ampul, telefon, kedi, parmak, ülke, şişe…
Çoğul İsim
Birden çok varlığı karşılayan, çokluk eki (-lar/-ler) almış kelimeler çoğul isimlerdir.
Örnekler:
Kitaplar, ampuller, telefonlar, kediler, parmaklar, ülkeler, şişeler…
NOT: Her çokluk eki (-lar/-ler) alan kelime çoğul olmayabilir.
- Mehmet Beyler de evimize teşrif etti. (saygı anlamı)
- Dün görüştüğün kişi 30 yaşlarındaydı. (ortalama anlamı)
Topluluk İsmi
Çokluk eki (-lar/-ler) almasa dahi çoğul anlam taşıyan kelimeleri karşılayan kelimeler topluluk isimleri olarak adlandırılır.
Örnekler:
Ordu, orman, sürü, meclis, takım, komisyon, kurul, güruh, sınıf, millet, deste, küme…
NOT: Bir cümlede topluluk isimleri, çokluk eki aldığında o topluluktan birden fazla olduğu anlamını katmaktadır.
- İlk yarı bittikten sonra takımlar sahaya çıktı.
- Alman ve Fransız orduları karşı karşıya geldi.
Yapılarına Göre İsimler
Basit İsim
Yapım eki almayan, kök halinde bulunan isimlere basit isim denir. Basit isimler çekim eki alabilir.
Örnekler: ağaç, balık, insan, dudaklar, tat, kediyi, bacak, kolum, sev (-mek), kok(-mak), tat (-mak), say(-mak), bak(-mak)…
Türemiş İsim
En az bir yapım eki alan isimlere türemiş isim denir.
Örnekler: kitaplık, saatçi, kalemlik, telefoncu, fındıklı, bademli, çikolatalı, şekersiz, odunluk, kimsesiz…
Türemiş isimler; yansımalardan, isimden yapım eki alıp isim ya da fiilden yapım eki alıp isim olabilir.
- Yansımalardan Türeyenler: şakırtı, patırtı, cızırtı, çıtırtı, gıcırtı, homurtu, horultu…
- İsimden Türeyenler: bayramlık, kışlık, yazlık, kulaklık, insanlık, inançlı, doktorluk, Türklük…
- Fiilden Türeyenler: bakmak, tatmak, yemek, içmek, uyumak, sormak, silmek, yazmak, ekmek, ilmek, örmek, bitirme, başlama…
Birleşik İsim
Birden fazla kelimenin bir araya gelmesiyle oluşan isimlere birleşik isim denir.
- Anlam Kayması Yoluyla: Kelimelerden ikisi de anlam kaybına uğrayabilir, kelimelerden sadece birinci veya sadece ikinci de anlam kaybına uğrayabilir.
- Hanımeli, aslanağzı, akçaağaç, akçakavak, akciğer, başbakan, başyazar, karatavuk, yer elması…
- Ses Kaynaşması yoluyla: cumartesi, pazartesi, kahvaltı…
- Kelime Sınıfı Kayması Yoluyla: giderayak, bilirkişi, vatansever, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, dedikodu, hünkarbeğendi…
