Destan Türleri ve Özellikleri

Toplumların geçmişinde derin izler bırakmış bir olayı, özellikle de yiğitlik ve olağanüstülükleri manzum olarak öyküleyici bir şekilde anlatan edebi türe destan denir. Bir diğer adı ise Epope‘dir.

Destanlar insanlığın meydana getirdiği ilk sanat eserleridir. Destanlar, bireysel yaratım olmayıp konularını milletin yaşadığı olaylardan ve kahramanlarından aldığı için milletin ortak hayal ürünleridir. Kahramanların olağanüstü kişilikleri, içinden çıktıkları toplumun temel özellikleri ile oluşmuştur.

Bir milletin büyük olaylar atlatması ile destanlar oluşmuştur. Savaşlar, fetihler, devletlerin kuruluşu ve çöküşü gibi olaylardan doğmuştur. Bu heyecan verici olaylardan sonra halk şairleri parça parça anlatmışlar ve ağızdan ağıza değişerek yayılmışlardır. Bu nedenle de anonim ürünlerdir. Destanların bir kısmı hayali, mitolojik olaylara bir kısmı ise tarihi olaylara dayanmıştır.

Doğal destanlar; oluşma, yayılma ve derlenme olmak üzere üç aşamadan meydana gelmişlerdir;

• Oluşma Aşaması= Halkın vicdanında iz bırakan olayların meydana gelmesi ya da o olayı yarattığına inanılan bir kahraman gerekmektedir. Bu olay veya kahraman kuşaktan kuşağa aktarılırken yeni özellikler kazanarak genişler ve derinleşir. Destanın bu aşamasına ise oluşma aşaması adı verilmektedir.
• Yayılma Evresi= Bu bölümde ozanlar, bu olayları şiire aktarırlar. Bunu yaparken de şairliklerini konuşturarak sazla, türkü halinde halka söylerler. Bu evreye destanın yayılma evresi denir.
• Derlenme Evresi= Üçüncü aşamadır. Şairlerin, ozanların söylediği parçaları derleyip toparlayarak sıra koyduğu ve yeni bir üslup ile kaleme aldığı bölümdür. Bu aşamaya ise derlenme aşaması adı verilmektedir.

❗Türk destanları yayılma aşamasında kalmışlardır.

Destanların Özellikleri

• Çoğu destan manzumdur.
• Destanların nazım birimi, ölçüsü ve uyak düzeni yaratıldığı halkın geleneğine bağlı olarak değişmektedir. Örneğin; Türk destanları dörtlükler halinde, uyaklı ve hece ölçüsü ile oluşmuşlardır.
• Destanlarda olay; olağan ve olağanüstü karışımı şeklindedir. Tarihi bir olay anlatılsa bile gerçekdışı olaylara sıklıkla rastlanılır.
• Destandaki kişiler; Tanrı, yarı Tanrı ve insanlardan oluşmaktadır. İnsani ve insanüstü yetenekler ile donatılmışlardır.
• Destanların ne zaman oluştuğu belli değildir. Çoğunun anlattığı olaydan çok sonra oluştuğu tahmin edilmektedir.
• Coğrafi tasvirlere çok fazla yer verilmediği için olayların geçtiği çevreler bilinmemektedir.
• İşlenen temalar genellikle savaş, kahramanlık, dostluk, yurt sevgisi, aşk ve ölümdür.
• Dil özelliklerinden en dikkat çekici olanları; betimleme ve tasvirlere fazlasıyla yer verilmesidir. Bir diğer özelliği ise görkemli kelimelerin ve cümlelerin seçilmiş olmasıdır.
• Destanlar, oluştukları toplumların tarihi özelliklerini, ırkların, milli değerlerini anlatmaktadır. Bu nedenle destanların amacının açıkça milli ahlak oluşturmak, korumak olduğu söylenebilir. Örneğin Türk destanlarında iyiliğe, kuvvete ve savaşçılığa büyük değer verilmektedir.

• Destanlar; doğal ve yapma destan olmak üzere iki ayrı başlık altında incelenmektedir.
  • Doğal Destanlar=> Milletlerin ortak ürünü olan ve büyük olaylar sonucunda tarihin bilinmeyen bir döneminde oluşan uzun ve manzum eserlerdir.
    • Yunanlıların İlyada / Odysseia’sı
    • Finlerin Kalevala’sı
    • Sümerlerin Gılgamış’ı
    • Türklerin Alper Tunga’sı, Oğuz Kağan’ı, Ergenekon’u, Şu’su, Bozkurt’u ve Türeyiş’i
  • Yapay Destanlar=> Yeni ve yakın çağlarda yine toplumu derinden etkileyen olayların doğal destan gibi bir sanatçı tarafından söylenmesi ile oluşurlar.
    • Tasso’nun Kurtarılmış Kudüs’ü
    • Dante’nin İlahi Komedya’sı
    • Mehmet Akif Ersoy’un Çanakkale Şehitleri’ne
    • Cahit Külebi’nin Atatürk Kurtuluş Savaşı’nda eserleri
• Türk Edebiyatında destanlar Sözlü edebiyat dönemi ürünlerindendir.

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatındaki Destanlar

Bu döneme ait destanlar doğal destanlardır.

Yaratılış Destanı

Altay-Yakut Türklerinin destanıdır. Bu destanda dünyanın nasıl yaratıldığı, insanların ne şekilde meydana geldiği, Tanrı ile şeytan arasındaki diyalog, şeytanın kötülüğü temsil ettiği ve Tanrı’nın gücü karşısında nasıl yetersiz kaldığı konularına değinilmiştir. Altay dağlarında söylenen evrenin ve insanın yaratılma sürecini aktaran destanda kahramanların olağanüstü eylemleri coşkulu bir üslupla manzum olarak anlatılmıştır.

Alp Er Tunga Destanı

Saka destanıdır. Alp Er Tunga Türk-İran savaşlarında ün kazanmış; İran ordularını defalarca mağlup etmiş, sonunda İran hükümdarı Keyhüsrev’e yenilerek öldürülmüştür. Saka adlı Türk devletine altın devri yaşatan bu hükümdar İranlılar tarafından hile ile öldürülmüştür. Sonrasında ise Saka Devleti eski büyüklüğünü kaybetmiştir. Alp Er Tunga, İran ve İslam kaynaklarında “Efrasyab” adı ile anılmaktadır.

Divan-ı Lügati’t Türk ve Kutadgu Bilig adlı eserlerde Alp Er Tunga hakkında bilgiler verilmiştir.

Şu Destanı

Saka destanıdır. Şu, bir Türk hükümdarıdır. Bu destanda Şu’nun hayatı ve Makedonyalı Büyük İskender’in Türk illerine yürüyüşü anlatılmıştır. İskender’in Türkistan’a gelmesi ile bazı Türklerin doğuya çekildiği fakat Oğuz Türklerinin batıda kaldıkları da anlatılmıştır.

Divan-ı Lügati’t Türk adlı eserde bu destan da anlatılmıştır.

Oğuz Kağan Destanı

Hun Türklerinin destanıdır. Hun hükümdarı Mete’nin hayatı ve Hun İmparatorluğu’nu kurması, imparatorluğu nasıl genişlettiği ve oğulları arasında nasıl bölüştürdüğü anlatılır.

Atilla Destanı

Hun Türklerinin destanıdır. Avrupa topraklarında Türk devleti kuran Atilla’nın hayatı ve fetihleri anlatılmıştır.

Bozkurt Destanı

Göktürklere ait bir destandır. Yok olma felaketine uğrayan Göktürk soyunun yeniden dirilip çoğalmasında bir Bozkurt’un Anne Kurt olarak vazife görmesi anlatılmıştır. Kısacası, ailesi öldürülmüş bir Türk çocuğunun dişi bir kurt tarafından beslenmesini ve onunla evlenmesini, bu sayede de Göktürklerin yeniden türediğini anlatan bir destandır.

Ergenekon Destanı

Göktürklere ait bir diğer destandır. Ergenekon, Göktürklerin 400 yıl kalıp çoğaldıkları ve maden işledikleri dağlarla çevrili bir yerdir. Bir savaşta yenilen ve Ergenekon’a sığınan Türklerin buradan demir dağı eritip çıkmalarını ve intikamlarını almalarını anlatan bir destandır.

Türeyiş Destanı

Uygur destanlarından biridir. Eski Hun hükümdarının güzel iki kızının Tanrılar ile evlenmesini istediğini, yakarışlarla çağırdığı Tanrının Bozkurt şeklinde dünyaya gelip kızları ile evlenmesini anlatan bir destandır. Bu destan ile Uygurların erkek bir bozkurttan türediği anlatılmaktadır.

Göç Destanı

Uygur Türklerinin ulusal birliğini ve mutluluğunu sağlayan Kutludağ adındaki bir kaya parçasının Çin’e götürülmesi üzerine Uygur ilinde göllerin kuruduğu, toprağın ürün vermez olduğu ve bu nedenle Uygurların güneybatıya doğru göç ettiği anlatılır.

İslamiyet Etkisindeki Türk Edebiyatındaki Destanlar

Bu dönem destanların dili sade olup içerisinde geçen Arapça ve Farsça kelimeler Türkçe konuşan insanların yabancı olmadığı kelimelerdir. Bu destanlardaki kısa cümleler anlatımda akıcılık ve kolaylığı sağlamıştır.

Manas Destanı

Kırgızlara ait bir destandır. İslamiyet’in kabulünden sonra yazılmıştır. 500 bin beyit ile dünyanın en uzun destanıdır. Manas adlı kahramanın özgürlük mücadelesi anlatılır.

Cengiz Han Destanı

Moğol lideri Cengiz’i anlatan destandır. Bu destanda İslamiyet önce Türk destanlarından birçok motif görülmektedir.

Seyyit Battal Gazi Destanı

Selçuk Türkleri döneminde yazılmıştır. Battal Gazi Türkleştirilmiş bir Arap savaşçısıdır. Emevilerin Hristiyanlarla yaptıkları savaşlarda yaptığı büyük kahramanlıklar anlatılır.

Saltuk Buğra Han Destanı

Karahanlılara ait bir destandır. İslamiyet’in Kabulünden sonraki ilk destan örneğidir. Saltuk Buğra Han Karahanlı Devleti’nin kurucusudur. Saltuk Buğra Han’ın hayatını ve Müslümanlığın ilkelerin anlatıldığı bir destandır.

Danişment Gazi Destanı

Danişment Gazi, Türk hükümdarıdır. Anadolu’nun Müslüman Türklerin hakimiyetine girmesi hakkında yazılan ve Danişment Gazi ile Melik Gazi’nin hayatlarını ve kahramanlıklarını anlatan destandır.

Timur Destanı

Moğol hükümdarı aksak Timur’un kahramanlıklarını ve diğer milletler ile ilişkilerini anlatan bir destandır. Cengiz Han Destanının devamı olarak kabul edilebilmektedir.

Köroğlu Destanı

Bolu Beyi’ne istediği atı bulamadığı için kör edilen seyis Yusuf’un oğlunun, babasının ve diğer zulüm görenlerin intikamını almasını anlatan bir destandır. Köroğlu’nun gerçek adı Ruşen Eşref’tir. Köroğlu, kır at ve Bolu Beyi ana karakterleridir.

Türk Edebiyatında Yapma Destanlar

Türk edebiyatındaki yapma destanlarda Kurtuluş Savaşı’nı temel alan kahramanlık ögelerinin ağır bastığı anlatım, belirleyici özellikler olarak görülür.

Yapma destanlar, doğal destanlardan farklı olarak bir sanatçı tarafından yazılmış eserlerdir. Yapma destanlarda, doğal destanların coşkulu söyleyişi ve doğadan aktarılan benzetme unsurlarıyla yapılan anlatımı söz konusudur. Fakat Sanatçı tarafından kurguda ve söyleyişte yenilikler yapabilir. Yapma destanlarda da doğal destanlarda olduğu gibi olağanüstülükler, insan ve toplum gerçekleri, insanlık durumları işlenmektedir.

Türk edebiyatındaki en önemli yapma destanlar:

1. Cahit Külebi-Atatürk Kurtuluş Savaşı’nda
2. Nazım Hikmet-Sakarya Meydan Savaşı/Kuvayı Milliye Destanı
3. Ceyhun Atıf Kansu-Sakarya Meydan Savaşı
4. Mehmet Akif Ersoy-Çanakkale Şehitleri’ne
5. Gülten Akın-Maraş’ın ve Ökkeş’in Destanı
6. Fazıl Hüsnü Dağlarca-Üç Şehitler Destanı

Destanın Diğer Edebi Metinlerle Karşılaştırmaları

• Halk Hikayesi ile Destan Karşılaştırılması
• Efsane ve Destan Karşılaştırması