Sözcükte Yapı: Kök

Kök, en küçük anlamlı yapıdır. Bir kelimenin ek almamış en küçük birimidir. Ayrıca isim kökü, fiil kökü, sesteş kök ve ortak kök olmak üzere 4 alt başlıkta incelenir.

Örnekler:

• çıkıntı = çık (kök)
• yapmacık = yap (kök)
• sakinleşmelisin = sakin (kök)
• bakışma = bak (kök)

İsim Kökü

Varlıkları, duyguları, düşünceleri tanımlayan köklere isim kökü denir. İsim kökleri “-mek/ -mak” mastar eki aldıklarında anlamsız olurlar. Kelimelerin cümle içindeki anlamlarına dikkat etmeliyiz.

Örnekler:

• Kitaplıktakileri çekmeceden aldın.
  • Kitap – mak
• Pastaneden bana poğaça alır mısın?
  • Pasta – mak
• Acilen bir gözlükçüye gitmeliyim.
  • Göz – mak
• Videolarda kanlı kıyafetler var.
  • Kan – mak (Kan kelimesi hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılabilir ancak cümledeki anlamından isim kökü olduğunu anlıyoruz.)

NOT: Yansıma kelimeler de isim köküdür.

• Mutfaktaki camlar çatladı.
  • çat – mak (Yansıma kelimedir, isim köküdür.)
• Dalları taşırken birkaçından çıtırtı sesi geldi.
  • çıt – mak (Yansıma kelimedir, isim köküdür.)

Fiil Kökü

Bir kelimenin anlam taşıyan en küçük birimi bir eylem, hareket veya iş bildiriyorsa fiil köküdür. Fiil kökleri “-mek/ -mak” mastar eki aldıklarında anlamlı olurlar. Kelimelerin cümle içindeki anlamlarına dikkat etmeliyiz.

Örnekler:

• Şuan gerçekten de gördüklerime inanamıyorum.
  • Gör – mek
• Süt uzun süre yüksek ateşte durduğu için taştı.
  • Taş – mak
• Şömineye atmak için dalları biraz kırmalısın.
  • Kır – mak
• Bugünkü toplantımız gerçekten de çok verimli geçti.
  • Ver – mek

Sesteş Kök

Sesteş kökler, yazılışları aynı olan ancak anlamları farklı olan köklerdir. İki kök arasında anlam ilişkisi bulunmaz.

Örnekler:

• Geçen yaz bu konular hakkında bolca yazıyı araştırdım.
  • “yaz” kelimesi hem mevsim hem de “yaz – mak” fiili olarak kullanılabilir bu yüzden sesteş bir köktür.
• Bahçeden kopardığım gülü görünce bana güldü.
  • “gül” kelimesi hem çiçek hem de “gül – mek” fiili olarak kullanılabilir bu yüzden sesteş bir köktür.

Ortak Kök

Ortak kökler hem isim hem de fiil olarak kullanılabilir ve sesteş kökten farkı kökler arasında anlam ilişkisi bulunmasıdır.

Örnekler:

• Yeni yaptığım tatlıların şekeri biraz fazla dediler.
  • “tat” kelimesi hem “tat, lezzet” hem de “tadına bakmak” olarak isim ve fiil olarak kullanılabilen ortak bir köktür.
• Dün kırtasiyeden kardeşime boyama kitabı aldım.
  • “boya” kelimesi hem “bir renk olarak boya” hem de “boya yapmak” olarak isim ve fiil olarak kullanılabilen ortak bir köktür.