Sözcükte Yapı: Ek

Bikifi Instagram'da

Dilimizde yeni kelimeler türetirken veya kelimeleri çekimlerken eklerden yararlanırız. Ekler yapım ve çekim ekleri olmak üzere 2 başlıkta incelenir.

Yapım Ekleri

Yapım ekleri geldikleri kelimelerin anlamlarını değiştirir ve başka bir kelime oluşturur. Yapım ekleri çekim eklerinden önce gelir. Yapım ekleri geldikleri kelimenin türüne ve yapım eki geldikten sonraki kelimenin türüne göre 4 alt başlıkta incelenir.

İsimden İsim Yapım Ekleri

İsimlere gelerek kelimeyi isim yapan eklerdir.

Örnekler:

• Kitap-lık
• Çiçek-çi
• Ekşi-msi
• Tuz-lu
• iki-nci
• Sır-daş
• Annem-gil

İsimden Fiil Yapım Ekleri

İsimlere gelerek kelimeyi fiil yapan eklerdir.

Örnekler:

• Giz-le-mek
• Sivri-l-mek
• Su-sa-mak
• Şaka-laş-mak
• Tür-e-mek
• Az-al-mak
• Önem-se-mek

Fiilden İsim Yapım Ekleri

Fiillere gelerek kelimeyi isim yapan eklerdir.

Örnekler:

• Çekin-gen
• Abart-ı
• Yat-sı
• Ak-ıntı
• Uç-ak
• İç-ecek
• Belirt-i

Fiilden Fiil Yapım Ekleri

Fiillere gelerek kelimeyi fiil yapan eklerdir.

Örnekler:

• Sal-ın-mak
• Bak-ış-mak
• Kır-ıl-mak
• Başla-t-mak
• Gül-ümse-mek
• Bat-ır-mak
• Sev-in-mek

Çekim Ekleri

Çekim ekleri kelimelere gelerek kelimenin başka kelimelerle anlam ilgisi kurmasını sağlar. Çekim ekleri kelimelerin anlamlarını değiştirmez. Çekim ekleri 2 isim ve fiil çekim ekleri olmak üzere 2 ana başlıkta incelenir.

İsim Çekim Ekleri

İsim çekim ekleri isimlere gelir. İsim çekim ekleri görevlerine göre 5 alt başlıkta incelenir.

Çokluk Eki (-ler/ -lar)

Çokluk eki geldiği kelimenin birden çok olduğunu bildiren bir ektir. Çokluk eki cümleye birden çok anlamı dışında bazı farklı anlamlar da katar.

Örnekler:

• Eldiven-ler
• Gözlük-ler
• İnsan-lar
• Annen 30 yaşlarında gözüküyor. (yaklaşık anlamı)
• Yazları yüzmeye gidiyoruz. (her anlamı)
• Yarın akşama Mehmetler kız istemeye gelecekmiş. (ailesi anlamı)

Durum (Hal) Ekleri

Durum ekleri isimlere gelerek belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma anlamı katar.

• Belirtme Eki (-i/ -ı/ -u/ -ü): Belirtme eki alan kelime cümlede belirtili nesne görevindedir ve “Neyi?” sorusuna cevap verir.
  • Sokağı göremiyorum.
  • Kediyi korkuttun.
• Yönelme Eki (-e/ -a):
  • Sabah arabaya doğru bir adam geldi.
  • Her sabah bahçeye çıkıp çiçekleri sularım.
• Bulunma Eki (-de/ -da/ -te/ -ta): Bitişik yazılır.
  • Tüm fotoğraflarım telefonumda kaldı.
  • Bu gece arkadaşımda kalacağım.
• Ayrılma Eki(-den/ -dan/ -ten/ -tan):
  • Marketten birçok meyve almışsın.
  • Arabadan valizleri indirdin mi?

İlgi Ekleri (-ın/ -in/ -un/ -ün/ -im)

İlgi ekleri, belirtili isim tamlamalarında tamlayana gelir.

Örnekler:

• Bilgisayarın ekranı çatladı.
• Evin elektriği gitmiş.
• Benim kalemimi nereye koydun?

İyelik Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri)

İyelik ekleri şahıslara göre çekimlenir ve isimlere gelir.

Örnekler:

• Ablamın çantası
• Sarı arabam
• Bizim evimiz
• Dayımların tavukları
• Senin görevin
• Sizin suçunuz

Eşitlik Ekleri (-ca / -ce / -ça / -çe)

Eşitlik eki geldiği kelimelere “eşitlik, benzerlik, karşılaştırma” gibi anlamlar katar.

Örnekler:

• Yaptığın davranışın gerçekten de çok olgunca olduğu düşünüyorum.
• Topluca ayağa kalkıp el çırpmalıyız.
• Dün metroya uzunca bir çocuk bindi.
• Bu gazların hacimce daha fazla geliyor.

Fiil Çekim Ekleri

Fiil çekim ekleri fiillere gelir. Fiil çekim ekleri görevlerine göre kip ve şahıs ekleri olmak üzere 2 alt başlıkta incelenir.

Kip Ekleri

Kiplerin görevi eylemin zamanını veya eylemi anlatan eklerdir. Haber ve dilek kipleri olmak üzere 2 alt başlıkta incelenir.

Haber (Bildirme) Kipleri

Haber kipleri eylemin yapılma zamanını bildirir. Haber kipleri 4 tanedir.

• Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (-dı): Eylem gerçekleşirken bilindiği, görüldüğü anlamını taşır. Eylemin geçmişte yapıldığını bildirir.
  • Bulaşıkları geçe bırakmadan yıkadı.
  • Dün akşam valizleri arabadan indirdim.
  • Beni görünce önce etrafa bakındılar.
• Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (-mış): Eylem gerçekleşirken bilinmediği, sonradan duyulduğu anlamını taşır. Eylemin geçmişte yapıldığını bildirir.
  • Yeni kayıt yaptıran öğrenci daha okula gelmemiş.
  • İstanbul 1453 yılında fethedilmiş.
  • Buradaki çekmece açık kalmış.
• Şimdiki Zaman (-yor): Eylemin hala yapıldığını, bitmediğini bildirir.
  • Şuanda seninle konuşamaz çünkü yemeği hazırlıyor.
  • Kardeşim bisiklet sürüyor.
  • Projeyi bitirmek ile uğraşıyorum.
• Gelecek Zaman (-ecek): Eylemin daha yapılmadığını, gelecekte yapılacağını bildiriyor.
  • Seneye tatil için Aydın’a gideceğiz.
  • Sizinle yarın buluşacağım.
  • Ablam hafta sonu okul gezisine gidecek.
• Geniş Zaman (-r): Eylemin tüm zamanlarda yapıldığını bildirir. Geniş zamanın olumsuzunda “-ma/ -me/ -maz/ -mez” ekleri kullanılır.
  • Sabahları ilk olarak dişlerimi fırçalarım.
  • Bu sokaktan geçerken hep pastanedeki kokular burnuma gelir.
  • Sinirlendiğimde hep yanlış kelimeler çıkar ağzımdan.
  • Bizimle konuşmayı hiç tercih etmez. (tercih ederim)
  • Dışarı çıkıp yürümeyi pek sevmem. (severim)

Dilek (İstek) Kipleri

Dilek kipleri eylemin zamanını bildirmez, eylemi anlatır. Dilek kipleri 4 tanedir.

• Gereklilik Kipi (-malı/ -meli): Eylemin yapılması gerektiğini bildirir.
  • Kırtasiyeye gitmeden önce üstüne montunu giymelisin.
  • Yanına gelmeden önce babama telefon etmeliyim.
  • Sağlığınız için sıklıkla ellerini yıkamalısınız.
• Şart Kipi (-sa/ -se): Eylemin gerçekleşmesi bir şart (koşul) olduğunu veya istek olduğunu bildirir.
  • Yemeğini bitirirsen basketbol oynamaya gidebilirsin.
  • Keşke sabahları bu kadar erken saatte uyanmasak.
  • Patronla konuşabilirsem izin isteyeceğim.
• İstek Kipi (-a/ -e): Cümleye istek (dilek) anlamı katar.
  • Sabah erken saatte yola çıkalım.
  • Hazırlanıp hemen çıkayım.
  • Herkes uyandığına göre gidip kahvaltıyı hazırlayayım.
• Emir Kipi: Emir kipinin belirli bir eki yoktur, kişi ekleriyle çekimlenir ve cümlede bir emir verme anlamı vardır.
  • Hemen yanımdan git.
  • Çabuk içeri girin.
  • Yemek hazır olmadan hızlıca ödevi hallettim.

Kişi (Şahıs) Ekleri

Kişi ekleri özneyi belirtir ve kip eklerinden sonra gelir.