Osmanlı Devleti’nin ilk sarayı; Orhan Bey zamanında Bursa’da yapılmıştır. I. Murat döneminde ise Edirne Sarayı, İstanbul’un Fethi’nden sonra da bugün İstanbul Üniversitesi yakınlarında Eski Saray olarak bilinen saray inşa edilmiştir.
Topkapı Sarayı ise 1465-1478 yılları arasında Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılmıştır. Bu sarayda padişah, ailesi ile birlikte ikamet etmiş ve devleti de buradan yönetmiştir.
Saray
Saray, devlet kademesinde görev alacak devlet adamlarının yetiştirildiği en önemli eğitim merkezidir. XIX. yüzyıla kadar devletin merkezi konumunda olan Topkapı Sarayı, Osmanlı Devleti’nin yönetim sistemine göre biçimlendirilmiştir.
Sarayda divan toplantıları, cülus törenleri, yabancı elçilerin kabulü ve bayramlaşma gibi törenler yapılmıştır. Saray; dış saray denilen Birun, iç saray denilen Enderun ve Harem olmak üzere üç ana bölümden meydana gelmiştir.
Birun
- Dış saray anlamına gelmektedir.
- Sarayın çeşitli hizmetlerini gören görevlilerden olmuştur. Bu görevliler, Saray-ı Hümayun’da ikamet etmemişlerdir.
- Ana giriş kapısı Bab-ı Hümayun, orta kapı Babüsselam ve padişahın huzuruna açılan Babüssaade kapıları, bölümler arasında geçişi sağlamıştır.
- Sarayın en geniş bölümüdür.
Enderun
- İç anlamına gelmektedir.
- En seçkin devşirme çocuklarının eğitildiği ve Osmanlı devlet sisteminin üst düzey yöneticilerinin yetiştirildiği bir okul niteliğindeki Enderun Mektebi bu bölümde yer almıştır.
- Padişahın özel hizmetlerini gören devşirmeler yani iç oğlanlar burada eğitilmiştir.
- Arz Odası ve Kutsal Emanetler’in de yer aldığı Hırka-i Saadet Dairesi başta olmak üzere Büyük ve Küçük odalar, Doğancı Koğuşu, Seferli Odası, Kiler Odası, Hazine Odası ve Has Oda Enderun bölümünde bulunmuştur.
Harem
- Yasak anlamına gelmektedir.
- Padişahın özel hayatını sürdürdüğü bölümdür.
- Disiplin ve protokol kurallarının geçerli olduğu haremde cariyeler; edebiyat, müzik, güzel sanatlar, el işleri, güzel konuşma, zarafet öğrenmişler ve beylerbeyi, sancakbeyi, vezir gibi üst rütbeli devlet adamlarıyla evlenmişlerdir.
- Bu sayede saray kültürü, şehir kültürüne katkı sağlamıştır.
Saray Görevlileri
Osmanlı Devleti’nin kendine has protokol kuralları vardır. Yönetimde mutlak söz sahibi olan padişah bile sarayda protokol kuralları çerçevesinde yaşamıştır.
İlmiye mensupları; Hacegan, Eminler ve Erbab-ı Hizmet olarak üç gruba ayrılmıştır.
⭐ Birun’daki Görevliler;
- Hacegan;
- Müneccimbaşılar : Gelecekle ilgili birtakım tahminlerde bulunan kişilerdir.
- Hekimbaşılar: Sarayın içinde bulunan hekimlerin(doktorların) başıdır.
- Padişah hocaları : Yüksek ilmiye rütbesiyle hizmet eden hocalara padişah hocaları denilir.
- Eminler;
- Şehremini : Sarayın ihtiyaçlarına, kamu binalarının tamiratına, bakımına, onarımına ve benzeri işlere bakan kişidir.
- Darphane emini : Para basımından sorumlu olan kişilere darphane emini denilmektedir.
- Matbah-ı amire emini : Sarayın mutfak işlerinden sorumlu olan görevlisidir.
- Erbab-ı Hizmet;
- Emir-i alem : Saltanat sancaklarından sorumlu olan kişi Emir-i alem olarak adlandırılır.
- Kapıcılar kethüdası : Kapıcılar kethüdası sarayın tüm kapılarını bekleyen görevlilerin başıdır.
- Çaşnigir başı : Saraydaki sofra hizmetlerini gören kişilerin başına denir.
- Bostancılar : Sarayın bahçesi, bostanı ve sahillerinden sorumlu olan kişiler bostancılar olarak isimlendirilir.
- Ehli Hiref : Kısaca saray sanatkarlarıdır.
- Çavuşbaşı : Çavuşbaşı, Divan-ı Hümayun toplantılarında teşrifat hizmeti ve mübaşirlik yapan görevlilerin başıdır.
Birun’daki diğer görevliler ise çakırcıbaşı, şahincibaşı, atmacabaşı, müteferrikalar, baltacılar, peykler, solaklar, mehterler ve mehterbaşı, sakalar ve sakabaşı, terziler, aşçılar ve mirahur’dur.
⭐Enderun’daki Görevliler;
- Has odabaşı : Has Oda’nın amiridir.
- Silahdar ağa : Padişahın silahlarından sorumlu olan kişilere silahdar ağa ismi verilir.
- Çuhadar ağa : Padişahın kaftan ve kürklerine bakan çalışanıdır.
- Rikabdar : Osmanlı Padişahının çizme ve ayakkabılarından sorumlu görevlidir.
- Tülbent ağası : Padişahın sarıklarını ve çamaşırlarını muhafaza eden kişiler tülbent ağası olarak isimlendirilmektedir.
- Kapı ağası : Sarayın genel sorumlusu kapı ağasıdır. Sarayda padişahın mutlak vekilidir.
Enderun’daki diğer görevlilerin isimleri; ak ağalar, acemiler, devşirmelerdir.
Padişahın evi olan Harem-i Hümayun bölümünün genel sorumlusu Darüssaade ağasıdır. Harem’de ayrıca iç oğlanları, diğer harem ağaları, kethüda ve imam da görev yapmıştır.
⭐Harem’deki görevliler;
- Saray ağası : Sarayın temizlik işlerinden ve düzeninden (derleme, toplamasından) sorumluydu.
- Saray kethüdası : Saray kapısını bekleyen görevlileri idare ederdi. Yani saray kapısını bekleyen çalışanların başıdır da diyebiliriz.
- Hazinedar ağa : Harem-i Hümayun’un (Harem bölgesinin) masrafları ile ilgilenen kişidir.
Divan-ı Hümayun
Osmanlı Devleti’nde Divan-ı Hümayun merkez teşkilatının en önemli kurumu olmuştur. Divan-ı Hümayun, Orhan Bey zamanında kurulmuştur. Devlet kurulu anlamına gelen Divan-ı Hümayun’da siyaset, hukuk, sosyal, ordu, ekonomi ile ilgili her türlü konu gör üşülüp tartışılmış ve padişahın onayı ile karara bağlanmıştır.
Divan toplantıları Topkapı Saray’ında, Osmanlı Devleti’nin cihanşümul özelliğini ortaya koyan Kubbealtı denilen salonda yapılmıştır. Orhan Bey zamanından Fatih Dönemi’ne kadar Divan toplantıları her gün yapılmış, Fatih’le birlikte toplantılar haftada dört güne indirilmiştir. Fatih döneminde divana padişahın değil, sadrazamın başkanlık yapmasına da karar verilmiştir. XVIII. yüzyılda ise Divan-ı Hümayun idari bir kurum olarak işlevini kaybetmeye başlamıştır.
Divan-ı Hümayun; günümüzde Danıştay, Yargıtay, Anayasa Mahkemesi, Bakanlar Kurulu gibi kurumların görevini yerine getiren önemli bir kurul olmuştur. Divan’da alınan kararlar Osmanlı hukukuna göre kanun sayılmıştır. Divan-ı Hümayun; din ve millet ayrımı yapmaksızın, hangi meslek grubundan olursa olsun herkese açıktır.
⭐Divan-ı Hümayun üyeleri;
- Veziriazam (Sadrazam): Padişahtan sonra en yetkili kişi veziriazamdır. Padişahın mutlak vekili konumundadır. Padişah yoksa ya da seferdeyse padişahı temsil eder. Osmanlı Devleti’nde uygulanan örfi hukuk düzenini veziriazam kontrol etmiştir. Günümüzdeki devlet adamlarıyla karşılaştırıldığında başbakana denk düşen veziriazam aynı zaman da Tapu Kadastro işlerine de bakmıştır.
- Kazasker: Divanın adli işlemleri ile kazasker ilgilenmiştir. İlmiye sınıfına mensuptur. Yani günümüzdeki Adalet Bakanlığı gibi çalışır. Divanda gerçekleştirilen davalara bakar. Kadı atamalarını yapar.
- Defterdar: Devletin geniş topraklarından elde edilen malların ve hazinenin kaydını tutan kişi defterdardır. Kalemiye sınıfına mensuptur. Çok geniş topraklara sahip olan Osmanlı Devleti’nde, Divanı Hümayuna 2 tane Defterdar konulması uygun görülmüştür. Bu iki defterdardan biri Anadolu biri Rumeli ile ilgilenmiştir. Günümüzdeki Maliye Bakanı ile denk sayılabilir.
- Nişancı: Tapu kadastro işleriyle ilgilenen nişancı Divanı Hümayunla ilgili işlemleri yapar, yazışmaları düzenler. Nişancı, günümüzdeki devlet adamlarından İç İşleri Bakanı ile eşdeğer olarak gösterilebilir. Kalemiye sınıfına mensuptur.
- Yeniçeri Ağası: İstanbul güvenliğinden sorumlu olan ve vezir rütbesi alan yeniçerilerin başıdır ve hepsini temsilen divanda bulunur. Günümüzdeki İstanbul İl Emniyet Müdürlüğü gibi sayılabilir.
- Kaptan-ı Derya: Deniz kuvvetleri ile ilgilenen kişidir. Deniz kuvvetlerinin başıdır yani günümüzdeki amiralle eşdeğerdir. Deniz kuvvetlerine yapılacak atamalar Kaptanı Derya’nın elinden geçmiştir. Hüküm yazar ve tuğra çekme işlemini yapmıştır. Divana sonradan üye olmuştur.
- Şeyhülislam: Osmanlı Devleti’nde alınan kararların dine uygun olup olmadığını kontrol eden kişidir ve din adamıdır. Savaşlardan önce fetva veren kişidir. Günümüzde Diyanet İşleri ile denk olarak gösterilebilir.
