Şiir, insanlık tarihi kadar eski bir sanat dalıdır. Türk edebiyatında ise şiir, yüzyıllar boyunca toplumun duygularını, düşüncelerini ve yaşam biçimini yansıtan bir ayna olmuştur.
Şiir Gelenekleri ve Türk Edebiyatının Gelişimi
Türk edebiyatı, farklı dönemlerde farklı kültürlerin etkisi altında kalarak zengin bir şiir geleneği oluşturmuştur. Her dönem kendi toplumsal yapısını, inançlarını ve estetik anlayışını şiire yansıtmıştır.
İslamiyet Öncesi Türk Şiiri
Türklerin yazılı edebiyattan önce güçlü bir sözlü edebiyat (ağızdan ağıza aktarılan edebiyat) geleneği vardı. Bu dönemde şiirler, ozanlar tarafından kopuz eşliğinde söylenirdi. Orhun Yazıtları’nda bile şiirsel bir anlatım görülür.
Koşuk Nazım Şekli
İslamiyet öncesi dönemin en önemli nazım şekli koşuktur. Koşuk, dört dizeden oluşan bir şiir türüdür ve hece ölçüsü (hecelerin sayısına dayanan ölçü) ile yazılır. Her dörtlük kendi içinde bir anlam bütünlüğüne sahiptir.
Koşuğun özellikleri:
- Dört mısradan oluşur. (dörtlük)
- Hece ölçüsü kullanılır. (genellikle 7’li veya 8’li hece)
- Doğa, kahramanlık, aşk konuları işlenir.
- Sade ve anlaşılır bir dil kullanılır.
İslami Dönem Türk Edebiyatı
10. yüzyıldan itibaren Türkler İslamiyet’i kabul etmeye başlayınca, edebiyatları da bu kültürel etkileşimden (farklı kültürlerin birbirini etkilemesi) nasibini almıştır. Bu dönemde üç ana edebiyat kolu ortaya çıkmıştır:
Anonim Halk Şiiri
Halk şiiri, kim tarafından söylendiği bilinmeyen, halk arasında dilden dile dolaşan şiirlerdir. Bu şiirler toplumun ortak duygularını yansıtır.
Mani: Yedi heceli dört dizeden oluşan, ilk iki dizesi dolgu olan, asıl anlamın son iki dizede verildiği şiir türüdür.
Örnek:
Karanfil oylum oylum (dolgu)
Geceleri düşünürüm seni duydum (dolgu)
Görmesem de severim (asıl anlam)
Derdinden oldum dertli (asıl anlam)
Türkü: Halkın acılarını, sevinçlerini anlatan, genellikle bir hikayesi olan ezgili şiirlerdir. “Dağlar dağlar” diye başlayan türküler, “Ela gözlüm” diye seslenen şarkılar hep bu geleneğin ürünleridir.
Koşma: Genellikle 11’li hece ölçüsüyle yazılan, dörtlüklerden oluşan halk şiiri türüdür. Âşıklar tarafından saz eşliğinde söylenir.
Dini-Tasavvufi Şiir
İslam dininin ve tasavvuf düşüncesinin etkisiyle ortaya çıkan şiir türüdür. Allah aşkını, peygamber sevgisini ve dini değerleri işler.
İlahi: Allah’ı öven, dini konuları işleyen ezgili şiirlerdir. Yunus Emre’nin “Bir ben vardır bende benden içeri” dizesi bu geleneğin en güzel örneklerindendir.
Nefes: Alevi-Bektaşi geleneğinde söylenen dini-tasavvufi şiirlerdir. Pir Sultan Abdal, bu türün önemli temsilcilerindendir.
Divan Şiiri Geleneği
Saray çevresinde ve eğitimli kesim arasında gelişen, Arap ve Fars edebiyatlarından etkilenen şiir geleneğidir. Aruz ölçüsü kullanılır ve çok zengin bir hayal dünyasına sahiptir.
Divan şiirinin özellikleri:
- Aruz ölçüsü kullanılır.
- Arapça ve Farsça kelimeler yoğundur.
- Mazmunlar (kalıplaşmış benzetmeler) kullanılır.
- Sevgili güzellik timsali, âşık ise acı çeken konumundadır.
Modern Türk Şiiri
19. yüzyılda Batı etkisiyle birlikte Türk şiiri yeni arayışlara girmiştir. Tanzimat’la başlayan bu süreç, günümüze kadar devam etmiştir.
Serbest nazım (belirli bir ölçü ve uyak düzenine bağlı olmayan şiir), modern dönemin en önemli yeniliğidir. Orhan Veli’nin “Anlatamıyorum” şiiri bu türün güzel bir örneğidir.
Divan Edebiyatı ve Nazım Şekilleri
Divan edebiyatı, 13. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar varlığını sürdürmüş, kendine özgü kuralları olan bir edebiyat geleneğidir. Bu edebiyatın temeli aruz ölçüsü ve beyit sistemine dayanır.
Aruz ölçüsü: Hecelerin uzun ve kısa oluşuna dayanan bir ölçü sistemidir. Arap edebiyatından alınmıştır.
Beyit: İki mısradan (dizeden) oluşan, kendi içinde anlam bütünlüğü olan şiir birimidir. Bir kitabın sayfaları gibi, her beyit ayrı bir anlam taşır.
Gazel
Divan edebiyatının en sevilen nazım şekli gazeldir. Gazel, aşk temasını işleyen, 5-15 beyit arasında değişen bir şiir türüdür.
Gazel Yapısı
Gazelin kendine özgü bir yapısı vardır:
- Matla: Gazelin ilk beytidir. İki mısrası da kendi arasında kafiyeli olur. Gazelin konusunu ve havasını belirler. Orkestradaki giriş müziği gibidir.
- Makta: Gazelin son beytidir. Şair burada kendi adını (mahlasını) kullanır. İmza atmak gibidir.
- Beytülgazel: Gazelin en güzel beyti demektir. Her okuyucu için farklı olabilir, bir tablodaki en etkileyici bölüm gibidir.
Diğer Nazım Şekilleri
Kaside
Kaside, övgü şiiridir. Padişahları, vezirleri, din ve devlet büyüklerini övmek için yazılır. En az 15 beyitten oluşur, bazen 100 beyti geçebilir.
Kaside bölümleri:
- Nesib: Giriş bölümü (bahar, aşk, şarap tasviri)
- Girizgah: Asıl konuya geçiş
- Methiye: Övgü bölümü
- Fahriye: Şairin kendini övdüğü bölüm
- Dua: Bitiş bölümü
Şarkı
Şarkı, musiki ile icra edilen (müzikle birlikte söylenen) bir nazım şeklidir. Dörtlüklerden oluşur ve her dörtlüğün son dizesi nakarat gibi tekrarlanır.
Günümüzdeki pop şarkıları gibi, kolay akılda kalan bir melodisi vardır.
Murabba
Murabba, dört mısradan oluşan bentlerle yazılır. Uyak düzeni aa ba ca şeklindedir. Dördün katları şeklinde devam eder.
Rubai ve Tuyuğ
Rubai: Farsça kökenli, dört mısradan oluşan, felsefi içerikli (hayat, ölüm, zaman üzerine düşündüren) kısa şiirlerdir.
Tuyuğ: Türk edebiyatına özgü, rubaiye benzer ama farklı kurallara sahip bir türdür.
Şiirde Ahenk Unsurları
Şiir sadece anlamdan ibaret değildir; aynı zamanda bir ritim ve müzikalite sanatıdır. Nasıl ki müzikte notalar bir araya gelerek melodi oluşturursa, şiirde de sesler bir araya gelerek ahenk oluşturur.
Ses Tekrarları
Aliterasyon: Dizelerde aynı ünsüzlerin tekrarlanmasıdır. “Sevdim seni sevgili” cümlesindeki “s” sesleri gibi.
Asonans: Dizelerde aynı ünlülerin tekrarlanmasıdır. “Yağmur yağar yazın yazık” dizesindeki “a” sesleri örnek verilebilir.
Bu ses tekrarları şiire müzikal bir hava katar, kulağa hoş gelir.
Kafiye ve Redif
Kafiye ve redif, şiirin ses uyumunu sağlayan en önemli unsurlardır.
- Kafiye: Dizelerin sonundaki ses benzerliğidir. “gül” ile “bülbül”, “yar” ile “diyar” gibi.
- Redif: Kafiyeden sonra aynen tekrarlanan ek veya kelimelerdir. “gelir”, “gider” kelimelerindeki “-ir” ve “-er” kafiye, “gelir misin”, “gider misin” ifadelerindeki “misin” ise rediftir.
Kafiye Türleri
- Tam kafiye: Son sesleri tamamen aynı olan kelimeler. “içimden” – “ben” gibi.
- Yarım kafiye: Sadece ünlüleri aynı olan kelimeler. “atam” – “tutam” gibi.
- Zengin kafiye: Son iki veya daha fazla sesi aynı olan kelimeler. “dere” – “çemenlere” gibi.
Vezin/Ölçü
Vezin, şiirin müzikal yapısını belirleyen düzendir. İki türü vardır:
Hece Ölçüsü
Halk şiirinde kullanılır. Hecelerin sayısına dayanır. En yaygın olanları:
- 7’li hece: “Bağ-la-rın- güz-le-ri-ne” (7 hece)
- 8’li hece: “Ka-ra-de-niz-de-ge-mi-ler” (8 hece)
- 11’li hece: “Bir-dal-da-i-ki-ki-raz-yan-yan-a-ğar” (11 hece)
Aruz Ölçüsü
Divan şiirinde kullanılır. Hecelerin uzun-kısa oluşuna dayanır. Tef’ile denilen kalıplardan oluşur.
Temel tef’ileler:
- Fâilün: uzun-kısa-uzun
- Mefâîlün: kısa-uzun-uzun-uzun
- Müfteilün: uzun-kısa-kısa-uzun
Şiir Türleri Arasındaki Farklar
Halk şiiri ile divan şiiri arasındaki farklar:
Yapı farkları:
- Halk şiiri: Dörtlüklerle yazılır, hece ölçüsü kullanılır
- Divan şiiri: Beyitlerle yazılır, aruz ölçüsü kullanılır
İçerik farkları:
- Halk şiiri: Gerçekçi aşk, günlük hayat, doğa
- Divan şiiri: Mecazi aşk, hayal dünyası, semboller
Dil ve Üslup Özellikleri
Eski-yeni karşılaştırması yapıldığında:
- Eski şiirde: Arapça-Farsça kelimeler, uzun tamlamalar
- Yeni şiirde: Öz Türkçe kelimeler, sade cümleler
Edebiyat-Toplum İlişkisi
Edebiyat, toplumun aynasıdır. Şairler yaşadıkları dönemin k ültürel yansımalarını eserlerine taşırlar.
Lale Devri ve Nedim
18. yüzyılın başında yaşanan Lale Devri, Osmanlı’da bir yenileşme dönemidir. Nedim bu dönemin en önemli şairidir. Şiirlerinde Sadabat eğlencelerini, lale bahçelerini anlatır.
Nedim’in bir dörtlüğü:
Gülşen-i şevk ü tarab Sa'd-âbâd
Gûş-ı cânın eylesün pür neş'e şâd(Neşe ve eğlence gülbahçesi Sadabat, can kulağını sevinç ve neşeyle doldursun)
Şiirde Sosyal Hayat İzleri
Divan şiirinde geçen kandil ve güvercin gibi unsurlar, dönemin sosyal yaşamını yansıtır:
- Kandil: Osmanlı evlerinde aydınlatma aracı, dini bayramların simgesi
- Güvercin: Haberleşme aracı, barışın sembolü
Değerler ve Temalar
Aşk anlayışı: Divan şiirinde aşk acı çekmektir, halk şiirinde ise kavuşma umududur.
Tasavvuf: İlahi aşkı anlatan mistik bir düşünce sistemidir. Yunus Emre, Mevlana gibi mutasavvıf şairler bu geleneğin öncüleridir.
Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Gazel: (⭐⭐⭐) Divan edebiyatının en önemli nazım şekli. 5-15 beyit arasında yazılır, aşk konusunu işler. Uyak düzeni aa ba ca da… şeklindedir. Gazelin ilk beytine matla, son beytine makta denir. Örneğin, aşk acısını anlatan, sevgilinin güzelliğini öven şiirlerdir.
- Aruz: (⭐⭐⭐) Divan şiirinde kullanılan vezin sistemi. Hecelerin uzun-kısa oluşuna dayanır. Tef’ile denilen kalıplardan oluşur. Bir nevi şiirin müziği gibidir. Farsça ve Arapça kelimelerin telaffuzuna uygun olduğu için divan şairlerince tercih edilmiştir.
- Redif: (⭐⭐) Kafiyeden sonra aynen tekrarlanan ek veya kelimedir. Şiire ahenk katar. “Geldi yine bahar geldi” dizesindeki “geldi” kelimesi redif örneğidir.
- Beyit: (⭐⭐) İki mısradan (dizeden) oluşan şiir birimidir. Divan şiirinin temel yapı taşıdır. Her beyit kendi içinde bir anlam taşır.
- Matla: (⭐⭐) Gazelin ilk beytidir. İki mısrası da birbiriyle kafiyeli olur. Şiirin kapısı gibidir, konuyu ve havayı belirler.
- Makta: (⭐) Gazelin son beytidir. Şair burada mahlasını (takma adını) kullanır. Şiirin imzası gibidir.
- Beytülgazel: (⭐) Gazelin en güzel kabul edilen beytidir. Her okuyucu için farklı olabilir.
