Mayoz bölünme eşeyli üreyen canlıların eşey ana (üreme) hücrelerinde görülür. Mayoz bölünme sonucu genetik olarak birbirinden farklı 4 tane n kromozomlu üreme hücreleri oluşur. Üreme hücrelerine gamet denir. Gametler; sperm (erkek üreme hücresi) ve yumurta (dişi üreme hücresi) olmak üzere ikiye ayrılır.
Üreme hücrelerinin “n” kromozomlu olması sayesinde tür içi kromozom sayısı korunur. Üreme (gamet) ana hücreleri mayoz bölünme geçirdikten sonra üreme yeteneği kazanır.
Mayoz bölünmede aynı mitoz bölünmedeki gibi ilk önce interfaz evresi gerçekleşir. Hücre, interfaz evresini bitirdikten sonra Mayoz I evresine ve Mayoz I evresini takip eden Mayoz II evresine geçer. Birbirini takip eden bu iki bölünme sonucu kalıtsal yapıları birbirinden farklı dört hücre oluşur. Bu tepkimelerle birlikte gerçekleşen krosing-over ve bağımsız kromozom dağılımı sayesinde oluşan dört hücre birbirinden farklı genetik yapıda olur.
!Uyarı: Sadece eşey ana hücreleri mayoz bölünme geçirir. Üreme hücresi mayoz bölünme geçirmez.
Eşey ana hücreleri interfaz (hücrenin bölünmeye hazırlanma evresi) evresinden sonra mayoz 1 evresine başlar. Mayoz 1 evresinde homolog kromozomlar ayrılır. Homolog kromozomların birbirinden ayrılmasıyla kromozom sayısı yarıya iner ve haploit iki hücre oluşur.
Mayoz I evresi Profaz I, Metafaz I, Anafaz I, Telofaz I ve Sitoplazma bölünmesi olmak üzere 5 evrede gerçekleşir.
Mayoz I evresinde çekirdek bölünmesinin başlangıcı profaz I evresiyle gerçekleşir. Mayozun en uzun ve karmaşık evresidir. Profazın erken evresinde; kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak kromozom halini alırlar. Biri anneden gelen, diğeri babadan gelen homolog kromozomlar birbirine yaklaşarak değer. Bu olaya sinapsis denir. Homolog kromozom çifti yan yana geldiğinde dörtlü kromatit gruplar oluşturur. Bu gruplara tetrat denir. Tetratların sayısı, mayoz geçirmekte olan hücrenin haploit kromozom sayısına eşittir.
Bu evrede mitoz bölünmenin aksine; homolog kromozomlarının kardeş olmayan kromatitlerinin birbirine dokunan parçaları arasında gen değiş-tokuşu görülür. Bu olaya krossing over denir. Krossing over ile yeni gen kombinasyonları meydana gelir. Krossing over her zaman gerçekleşmez; kromozomun anlık durumuna göre gerçekleşebilir veya gerçekleşmeyebilir. Krossing over genellikle kromozomların sonlarında gerçekleşir.
Örnek bir krossing-over olayı 1
NOT: Krossing over canlıların temel özelliklerini değiştirmez.
Mayoz bölünmenin Profaz I evresinde gerçekleşen diğer olaylar mitoz bölünmenin profaz evresindeki gibi devam eder. Çekirdek zarı, çekirdekçik ve organeller eriyerek tamamen kaybolur. Kromozomlar ekvatoral bölgeye hareket etmeye başlarlar.
Sentrozomların veya iğ ipliklerinin yardımıyla homolog kromozomlar, tetratlar halinde ekvatoral düzleme dizilir.
İğ ipliklerinin boyları kısalır, böylece homolog kromozomlar birbirinden uzaklaşarak zıt kutuplara hareket ederler. Bu şekilde oluşacak yeni hücrelerde kromozom sayısının yarıya inmesi sağlanmış olur.
Kutuplara ulaşan haploit kromozomlar iğ ipliklerinden ayrılır. Kromozomlar etrafında çekirdek zarı oluşur. Sitoplazma bölünmesi de bu evrede olur. Sonuçta haploit (n) kromozoma sahip iki hücre oluşur
Mayoz I bittikten sonra haploid (n kromozomlu) 2 hücre oluşur. Bu hücreler Mayoz II de tekrar ikiye bölünür ancak bu sefer kardeş kromatitler ayrılır. Bu sayede haploid 4 hücre oluşmuş olur.
Mayoz I bittikten sonra mayoz II başlamadan önce interfaz evresi görülmez. Bu sayede DNA kendisini eşlemez, hücrede sadece sentrozomların kendisini eşlediği görülür. Mayoz II de sadece kardeş kromatitler birbirinden ayrılır dolayısıyla kromozom sayısında bir değişme olmaz. Mayoz II genel hatlarıyla mitoz bölünmeye çok benzer.
Mayoz II evresinin sonucunda eşey ana hücresinden haploit (n) kromozoma sahip 4 hücre oluşur.
Bitki hücresinde boğumlanarak bölünme hücre çeperinden dolayı mümkün olmadığı için bitki hücreleri ara lamel (hücre plağı) oluşturarak bölünürler. Ayrıca bitki hücrelerinde sentrozom organalenin bulunmamasından dolayı homolog kromozomlar ve kardeş kromatitler iğ iplikleri ve sitoplazmik mikrotübüller sayesinde birbirinden ayrılır.
