Eşeysiz üreme tek bir organizmadan yalnızca bu organizmanın genlerini alarak yeni bir canlı oluşmasına denir. Yani eşeysiz üremede; sperm, yumurta, tohum, embriyo ve döllenme gibi eşeyli üreme kavramları kullanılmaz.
Eşeysiz Üremenin Genel Özellikleri
Eşeysiz üremede;
- Çeşitlilik olmaz.
- Mitoz ile gerçekleşir.
- Oluşan bireylerin, değişen çevre koşullarında karşı uyum yetenekleri azdır.
- Eşeyli üremeye göre çok daha hızlı gerçekleşir.
📌Not: Eşeysiz üreme ile oluşan yeni canlı genetik olarak ana canlının aynısıdır. Eğer her iki canlılar arasında farklılıklar görülüyorsa, görülen farklılıklar mutasyonlar ve modifikasyonlar sonucudur.
Eşeysiz Üreme Çeşitleri
Eşeysiz üreme;
- Bölünerek üreme
- Tomurcuklanarak üreme
- Sporla üreme
- Vejatatif üreme
- Rejenerasyonla üreme
- Partenogenezel üreme
olmak üzere 6 grupta incelenir.
Bölünerek Üreme
Tek hücreli canlıların, mitoz bölünme sayesinde ikiye bölünerek gerçekleştikleri üreme yöntemidir. Bakteriler, mavi-yeşil alg’ler ve protista grubu canlıların (Amip, Öglena vb.) çoğunda görülür. Bölünme sonucunda oluşan yeni hücrelerin kalıtsal metaryalleri değişmeden 2 hücreye de aktarılır. Ancak oluşan yeni hücrelerin sitoplazma miktarları veya organel sayıları değişiklik gösterebilir.
Tomurcuklanarak Üreme
Ana canlının yeterli olgunluğuna erişen bireylerinin yeni bir çıkıntı oluşturması ve bu çıkıntının gelişerek yeni bir canlıyı oluşturmasına tomurcuklanarak üreme denilir.
Oluşan bu yeni canlı, ana canlıdan bağımsız yaşayabildiği gibi ana canlı ile birlikte koloniler halinde de yaşayabilir.
Tomurcuklanarak üreme, bir hücreli canlılardan bira mayası, çok hücreli canlılardan hidra, bitkilerden de ciğer otlarında görülür.
Sporla Üreme
Sporla üremede sporlar rol oynar. Sporların etrafı kalın bir örtüyle kaplıdır. Bu sayede sporlar çevre şartlarına karşı oldukça dayanıklıdır. Çevre şartları uygun kriterleri sağlayınca sporlardan yeni bir canlı meydana gelir ve böylece üreme gerçekleşir.
Sporla üreme sıtma paraziti gibi bazı protistalarda, bazı bir hücrelilerde, mantarlarda ve eğrelti otları, su yosunları ve kara yosunları gibi çiçeksiz bitkilerde görülür.
Sporla üremede rol oynayan sporlar, mantarlar gibi haploit (n kromozomlu) canlılarda mitoz bölünmeyle, çiçeksiz bitkiler gibi diploit (2n kromozomlu) canlılarda mayoz bölünmeyle meydana gelir. Sporlar n kromozomludur.
Rejenerasyonla Üreme
Bir canlıdan kopan bir parçanın, eksik olan kısımlarını tamamlayarak yeni bir bireyi meydana getirmesine rejenerasyon (yenilenerek) ile üreme denir.
Partenogenez
Döllenmemiş yumurtanın gelişerek yeni bir bireyi meydana getirmesine partenogenez denir. Partenogenez; arılarda, karıncalarda, yaprak bitlerinde, su pirelerinde, bazı çekirgelerde, bazı kelebeklerde ve bazı kertenkele türlerinde görülür.
Partenogenez eşeyli üreyebilen canlılarda da görülebilmektedir, ancak güncel bilimsel kaynaklara göre eşeysiz üreme yöntemi olarak sınıflandırılmaktadır.
Arılarda gerçekleşen partegonez yukarıdaki resimde verilmiştir. Sadece partegonez ile üreyen canlılar olduğu gibi; arılardaki gibi az sayıda üyesi partegonez ile oluşan canlılar da vardır.
Doğal ortamlarda canlının hayat süreci içinde gerçekleşen partenogeneze doğal partenogenez, deneysel uygulamalar sonucunda gerçekleşen partenogeneze ise deneysel partenogenez denir.
Detaylı okuma: Bir Partenogenez Örneği: Arılarda Üreme
Vejetatif Üreme
Bir bitkiden kopan bir parçanın, uygun koşullarda gelişerek; yeni bir bireyi meydana getirmesine vejetatif üreme denir. Genellikle yüksek yapılı çiçekli bitkilerde görülen eşeysiz üreme şeklidir. Vejetatif üreme çeşitlerinden yararlanılarak ata canlı ile aynı kalıtsal özellikte fertler elde edilebilir. Elde edilen canlı ortam koşullarına uyum sağlamakta (eşeyli üreme ile oluşan bireylere göre) zorlanabilir.
Çekirdeksiz üzüm, muz, portakal, mandalina, kavak, söğüt gibi bitkiler vejetatif üreme gerçekleştirir.
Vejetatif Üremenin Zirai Kullanımı
Zirai üretimde vejetatif üretimin kullanım amaçları şunlardır:
- Üretimi hedeflenen bitkilerin kalıtsal özelliklerini koruma
- Tohumla üretimi zor olan bitkileri üretme
- Bitkilerin üretim hızını artırma
- Nesli tükenmekte olan bitkileri üretme
- Tohum oluşturamayan bitkilerin üretimini yapma
Vejetatif Üremenin Çeşitleri
Yumru Gövde ile Üreme
Patates ve yer elması gibi bitkilerin yer altı gövdelerindeki gözlerden yeni yumruların ve bitkilerin oluşmasına yumru gövde ile üreme denir. Her bir gözde oluşan sürgünlerden yeni bitkiler gelişir.
Soğanla Üreme
Kalın gövde uzantılarına soğan denir. Soğanlar toprak altında uzayarak saçak kök oluşturur. Bitki olgunlaştığında, vejetatif olarak toprak altında yeni soğanlar oluşturur. Genellikle sarımsak, soğan, muz, zambak, salep ve safran gibi tek çenekli bitkiler bu yolla ürer.
Rizomla Üreme
Rizomla üreme yöntemi toprak altında gerçekleşir. Rizom ile bitkilerden bazıları eşeysiz ürerler. Bu bitkiler toprak altlarında rizomlar üretir. Rizomlar uygun koşullarda yeni bitkiler oluşturur. Yeni bitkiler rizomlarda göz adı verilen bölümde oluşmaya başlar.
Sürünücü Gövde ile Üreme
Ana gövdeden gelişen dalların veya gövdenin üzerindeki gözlerin toprakla teması sonucunda köklenme ile yeni bitkilerin oluşmasına sürünücü gövde ile üreme denir. Çilek, sarmaşık ve üzüm gibi bitkilerde görülür.
Daldırma Yöntemiyle Üreme
Bir dalın ana bitkiden ayrılmadan köklendirilmesine daldırma yöntemiyle üreme denilmektedir. Daldırma yöntemi üreme ve kök gelişimi uzun süren bitkiler için uygulanır. Gömülen dal köklendiği zaman ana bitkiden ayrılarak yeni bitki oluşması sağlanır.
Çelikle Üreme
Bitkilerin dal ve kök parçalarından yeni bitkilerin üretilmesine çelikle üretim denir. Nemli toprakta ya da suda bir süre bekletilerek köklendirilen bitki parçalarından yeni bitkiler üretilir.
Aşılama İle Üreme
Aşılama ile üreme çelikle üremenin farklı bir şeklidir. Bir bitkiden alınan sürgü (aşı da denmektedir) başka bir bitkinin gövdesine (anaç) eklemesine aşılama denir. Aşılama yakın türler arasında ya da aynı türler arasında yapılır. Bu sayede istenen özelliklerde veya üstün özelliklere sahip yeni bir bitkinin gelişmesi sağlanabilir.
Genelde aşılama, topraktaki bakterilere karşı güçlü anaç bitkiye uygulanır. Kaliteli meyve veren bir bitkinin güçlü bakteri direncine sahip bir anaç bitkiye aşılanmasıyla uzun süre kaliteli meyve veren bitkiler oluşturulabilir.
Doku Kültürü Tekniği ile Üreme
Doku kültüründe bir bitkinin hücre, doku veya organ gibi kısımları kullanılır. Steril şartlarda ve uygun yapay besin ortamında yeni doku, bitki ya da bitkisel ürünler elde edilir. Doku kültürü ile üreme tekniği sırasıyla şu şekilde gerçekleştirilir:
- Kök, gövde, dal, yaprak uçlarından ya da tohum kabuğundan alınan küçük doku parçaları steril besi ortamına konur.
- Besi ortamındaki hücreler bölünüp çoğalarak kallus (düzensiz doku kümesi) oluşturur.
- Büyüme hormonuna ihtiyaç duyan kalluslar, büyüme hormonu bulunan ortama alınır.
- Kallustan farklılaşan hücreler, kök ve gövdeye sahip yeni bitkiler oluşturur.
📌 Doku kültürü tekniği; üretimi zor olan türlerin çoğaltılması, soyu tükenmekte olan türlerin korunması ve ticari değeri olan bitkilerin çok sayıda elde edilmesi gibi amaçlarla kullanılır.
