Fiilde Çatı

Bikifi Instagram'da

Fiilde çatı isim cümlelerinde bulunmaz sadece fiil cümlelerinde bulunur. Fiilde çatıda yüklemin nesne ve özne ile olan ilişkisini inceleriz. Fiilde çatı nesnesine ve öznesine göre olmak üzere 2 ana başlıkta incelenir.

Nesnesine Göre Fiiller

Yüklem ile nesne ilişkisine bakılır. 4 alt başlığı vardır.

Geçişli Fiil

Geçişli fiiller nesnesi bulunan veya nesne alabilen fiillerdir. Yükleme “neyi, kimi, ne” soruları sorduğumuzda nesneyi buluruz. Geçişli fiil olan cümlelerde nesne bulunmak zorunda değildir. Yükleme soru sorma haricinde yüklemin önüne “onu” kelimesi getirildiğinde anlamlı oluyorsa o fiil geçişlidir.

Örnekler:

• Yarına kadar kitabını sana veririm.
  • Neyi veririm? Kitabını veririm. (Nesne “kitabını” kelimesidir.)
  • onu veririm (Anlamlı oluyor bu yüzden geçişli fiildir.)
• Dün gece bilgisayarımı siteye koydu.
  • Neyi koydu? Bilgisayarımı koydu. (Nesne “bilgisayarını” kelimesidir.)
  • onu koydu (Anlamlı oluyor bu yüzden geçişli fiildir.)
• Sabah uyandığımda bıraktım.
  • Neyi bıraktım? Cevabı bulamıyoruz, bu cümlede nesne yok ancak fiil yine de geçişli fiildir. Geçişli fiil bulunan cümlelerde nesne olmak zorunda değildir.
  • onu bıraktım (Anlamlı oluyor bu yüzden geçişli fiildir.)

• onu sordum
• onu gördüm
• onu saldım
• onu sattım
• onu yıkadım
• onu üzdüm
• onu kırdım
• onu parçaladım
• onu haşladım

Geçişsiz Fiil

Geçişli fiiller nesnesi bulunmayan veya nesne alamayan fiillerdir. Yükleme “neyi, kimi, ne” soruları sorduğumuzda cevap bulamayız. Yükleme soru sorma haricinde yüklemin önüne “onu” kelimesi getirildiğinde anlamlı olmuyorsa o fiil geçişsizdir.

Örnekler:

• Kuşları görmek için herkes yukarı bakıyor.
  • onu bakıyor (Anlamlı oluyor bu yüzden geçişsiz fiildir.)
• Yola çıktıktan bir saat sonra otoyolda kaza yaptık.
  • onu kaza yaptık
• Tatildeyken her gün denizde yüzdük.
  • onu yüzdük (Yüzmek fiil olarak “denizde yüzmek” anlamında olduğu için geçişsiz fiildir.)

• onu uyudu
• onu ağladı
• onu sustu
• onu korktu
• onu küstü
• onu uzadı

NOT: Fiillerin cümle içindeki anlamına göre geçişli veya geçişsiz olduğuna karar vermeliyiz.

Oldurgan Fiil

Oldurgan fiiller: geçişsiz fiillere “-r, -t, -tır” ekleri getirilerek fiilin geçişli olmasıdır. Oldurgan fiillerin kökü geçişsiz fiildir. Oldurgan fiil olan cümlelerde eylemi yerine getiren öznedir.

Örnekler:

• Toplantıda yanlış bir şey söylemesin diye stajyeri hemen susturdum.
  • onu sus-mak (Kelimenin kökü geçişsizdir.)
  • onu susturdum (Kelime ek ile geçişli hale getirilmiştir.)
• En sonunda kardeşini küstürdü.
  • onu küs-mek (Kelimenin kökü geçişsizdir.)
  • onu küstürdü (Kelime ek ile geçişli hale getirilmiştir.)
• Rica ettim ve bana dosyaları uzattı.
  • onu uza-mak (Kelimenin kökü geçişsizdir.)
  • onu uzattı (Kelime ek ile geçişli hale getirilmiştir.)

Ettirgen Fiil

 Ettirgen fiiller: geçişli fiillere “-r, -t, -tır” ekleri gelmesiyle geçişlilik derecesinin artmasıyla oluşur. Ettirgen fiilleri bulmak için önce kökü geçişli mi diye bakmalıyız ardından ek almış hali de geçişliyse o fiil ettirgendir.

Örnekler:

• İkinci el eşyaların hepsini sattırdım.
  • onu sat-mak (Kelimenin kökü geçişlidir.)
  • onu sattırdım (Geçişli fiil ek aldıktan sonra geçişlilik derecesi artmıştır.)
• Bu akşam bulaşıkları kardeşime yıkattım.
  • onu yıka-mak (Kelimenin kökü geçişlidir.)
  • onu yıkattım (Geçişli fiil ek aldıktan sonra geçişlilik derecesi artmıştır.)
• Marketten aldığı gereksiz yiyecekleri kasaya gelmeden önce bıraktırdım.
  • onu bırak-mak (Kelimenin kökü geçişlidir.)
  • onu bıraktırdım (Geçişli fiil ek aldıktan sonra geçişlilik derecesi artmıştır.)

Öznesine Göre Fiiller

Yüklem ile özne ilişkisine bakılır. 4 alt başlığı vardır.

Etken Fiil

Etken fiillerde eylemi gerçek bir özne (gerçek özne/ sözde özde) gerçekleştirmektedir.

Örnekler:

• Yazdığım şiirlerin hepsini yırtıp attım.
  • Kim attı? Ben attım (Gizli özne bulunmaktadır bu yüzden etken fiildir.)
• Arkadaşım dünden beri bu projeye kafa patlatıyor.
  • Kim attı? Ben attım (Gerçek özne bulunmaktadır bu yüzden etken fiildir.)
• Yarın Mehmet ile görüşmeye gitmelisin.
  • Kim gitmeli? Sen gitmelisin (Gizli özne bulunmaktadır bu yüzden etken fiildir.)
• Sonbaharda tüm sokaklar birdenbire boş kaldı.
  • Ne boş kaldı? Sokaklar boş kaldı (Özne insan dışı bir varlık da olabilir bu yüzden etken fiildir.)

Edilgen Fiil

Etken fiillere “-l, -n” ekleri getirilerek fiiller edilgen çatılı hale getirilir. Edilgen fiillerde eylemi kimin/neyin yaptığı belli değildir. Edilgen çatılı fiil örneklerini etken fiillerle karşılaştırarak inceleyeceğiz.

Örnekler:

• Balkondaki cevizler bozulmuş.
  • Ne bozulmuş? Cevizler bozulmuş (Ne sorusunu sorduğumuzda cevap alıyoruz ancak cevizler kelimesi sözde öznedir bu yüzden fiilimiz edilgen çatılıdır.)

NOT: Edilgen fiiller her zaman geçişsizdir. Bunun sebebi nesne gibi görünen sözde öznedir.

• Duvarlar dün sabah boyandı.
  • Ne boyandı? Duvarlar boyandı (“duvarlar” kelimesi sözde öznedir, fiil geçişsiz ve edilgen çatılıdır)
  • onu boyandı (geçişsiz fiil)

Dönüşlü Fiil

Dönüşlü fiiller: etken fiillere “-l, -n” eklerinin gelmesiyle oluşur. Dönüşlü fiillerde özne işi yapan ve işten etkilenen gerçek bir öznedir.

Örnekler:

• Amcam kilo vermek için son iki haftadır dengeli beslendi.
• Bana gerçekleri anlattığında birden şaşırdım. (Kim şaşırdı? Ben şaşırdım)
• Kardeşim yaptığım şakalara alındı.
• Çocuklar bayramda güzel kıyafetlerini giyindi.

NOT: Edilgen ve dönüşlü fiiller de aynı ekleri alır. Aralarındaki fark edilgen fiilli cümlelerde sözde özne vardır ve bu sözde özne cansız bir varlıktır, dönüşlü fiillerde ise eylemi yapan ve eylemden etkilenen gerçek bir özne vardır.

• Mavi bornozun bu sabah yıkandı.
  • Ne yıkandı? Mavi bornozun yıkandı. (Eylemi yapan belli değildir, ne sorusunun cevabı sözde öznedir bu yüzden edilgen fiildir.)
• Ali spordan eve gelince yıkandı.
  • Kim yıkandı? Ali yıkandı. (Eylemi yapan ve eylemden etkilenen bir gerçek özne vardır bu yüzden dönüşlü fiildir.)

İşteş Fiil

İşteş fiiller “-ş” eki alan fiillerin karşılıklı veya birlikte yapma anlamı kazanmasıyla oluşur. İşteş fiiller birden fazla kişiyle yapılabilen fiillerdir.

Örnekler:

• İş yerinde yeni gelen arkadaşlarla tanıştık.
• Prensip meselesi olarak yeni tanıştığım insanlarla tokalaşmıyorum.
• Baharın gelmesiyle kuşlar ötüşüyor.

Karşılıklı İşteş Fiil

Karşılıklı işteş fillerde eylemi birden fazla kişi karşılıklı yapmalıdır.

Örnekler:

• Açık oturumdaki kişiler birbirleriyle hararetli bir şekilde tartışıyor.
• Sokaktaki park yeri tartışması sonucu iki adam dövüştü.
• İnsanlar sinirleniyor ve bunun sonucu bağrışıyor.
• Raydan çıkan tramvayla yoldaki araba çarpıştı.
• Eskiden iletişim için insanlar mektuplaşırdı.
• İki adam tek kalmış ürünü çekiştiriyor.

Birlikte İşteş Fiil

Birlikte işteş fillerde eylemi birden fazla kişi birlikte yapmalıdır.

Örnekler:

• Gösteri sırasında arkadaki seyirciler gülüşüyordu.
• Kadının anlattıklarından sonra hepimiz ağlaştık.
• Tepemizde güvercinler uçuşuyor.
• Edirne’de düzenlenen yağlı güreş turnuvasındaki insanlar kazanmak için güreşiyor.
• Fransa Prusya ile 1870-1871 yıllarında savaştı.
• İzlediğimiz belgeselde mirketler çiftleşiyordu.

Genel Konu Özeti