Matematikte sayılar arasındaki ilişkileri anlamak, birçok problemi çözmemizi kolaylaştırır. İki veya daha fazla sayının ortak özellikleri, günlük hayatta karşılaştığımız birçok durumda işimize yarar. Örneğin, farklı boyutlardaki kutuları eşit parçalara ayırmak istediğimizde veya farklı zamanlarda çalan saatlerin ne zaman birlikte çalacağını bulmaya çalıştığımızda, aslında matematiğin bu konusunu kullanırız. Bu derste, sayıların ortak bölenlerini ve ortak katlarını öğreneceğiz. Özellikle En Büyük Ortak Bölen (EBOB) ve En Küçük Ortak Kat (EKOK) kavramlarını detaylı şekilde inceleyeceğiz.
Sayıların Ortak Bölenleri ve Ortak Katları
Sayıların birbirleriyle olan ilişkilerini anlamak için önce ortak bölen ve ortak kat kavramlarını öğrenmeliyiz. Bu kavramlar, günlük hayatta farkında olmadan kullandığımız matematiksel araçlardır.
Ortak Bölen Kavramı
Ortak bölen aynı anda birden fazla sayıyı kalansız bölebilen pozitif tam sayıdır. Örneğin, hem 12’yi hem de 18’i tam bölen sayıları düşünelim:
- 12’nin bölenleri: 1, 2, 3, 4, 6, 12
- 18’in bölenleri: 1, 2, 3, 6, 9, 18
- Ortak bölenleri: 1, 2, 3, 6
Günlük Hayat Örneği: Elimizde 12 litrelik ve 18 litrelik iki su bidonu olsun. Bu bidonlardaki suyu eşit hacimli şişelere doldurmak istiyoruz. Şişelerin hacmi kaç litre olabilir? İşte bu sorunun cevabı, 12 ve 18’in ortak bölenleridir. 1 litrelik, 2 litrelik, 3 litrelik veya 6 litrelik şişeler kullanabiliriz. Her durumda hem 12 litre hem de 18 litre suyu tam olarak doldurabiliriz.
Ortak bölenler, birden fazla sayıyı aynı anda tam bölen sayılardır. Bu özellik, eşit parçalara ayırma problemlerinde çok işimize yarar.
Ortak Kat Kavramı
Ortak kat iki veya daha fazla sayının her birinin tam katı olan sayıdır. Başka bir deyişle, verilen tüm sayılara kalansız bölünebilen sayılardır.
4 ve 5 sayılarının katlarını inceleyelim:
- 4’ün katları: 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28, 32, 36, 40…
- 5’in katları: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45…
- Ortak katları: 20, 40, 60, 80…
Günlük Hayat Örneği: Bir markette 4’lü ve 5’li paketler halinde satılan yumurtaları düşünün. Hem 4’lü hem de 5’li paketlerle tam olarak alabileceğiniz yumurta sayıları nelerdir? Cevap: 20, 40, 60… gibi ortak katlar. 20 yumurtayı hem 5 tane 4’lü paketle hem de 4 tane 5’li paketle alabilirsiniz.
Ortak katlar özellikle periyodik olayların kesişimini bulmada kullanılır. Örneğin, iki otobüsün aynı duraktan farklı aralıklarla kalkması durumunda, ne zaman tekrar aynı anda durakta olacaklarını ortak katlarla bulabiliriz.
En Büyük Ortak Bölen (EBOB)
En Büyük Ortak Bölen, matematikte çok sık kullandığımız önemli bir kavramdır. Kısaca EBOB olarak gösterilir ve pratik problemlerin çözümünde büyük kolaylık sağlar.
EBOB Tanımı ve Özellikleri
En Büyük Ortak Bölen (EBOB), iki veya daha fazla sayının ortak bölenlerinin en büyüğüdür. Matematiksel olarak EBOB(A,B) şeklinde gösterilir.
Örneğin, EBOB(12, 18) = 6’dır. Çünkü 12 ve 18’i bölen en büyük ortak sayı 6’dır.
⚠️ Önemli Not: EBOB hesaplanacak sayılardan en az biri sıfırdan farklı doğal sayı olmalıdır. Sıfırın her sayı ile EBOB’u, o sayının kendisine eşittir. Örneğin, EBOB(0, 5) = 5’tir.
EBOB Bulma Yöntemleri
EBOB’u bulmanın farklı yöntemleri vardır. Her yöntemin kendine göre avantajları bulunur. Duruma göre en uygun olanı seçebilirsiniz.
Listeleme Yöntemi
Bu yöntemde, sayıların tüm bölenlerini yazıp ortak olanları buluruz. En büyük ortak bölen, EBOB’umuz olur.
Örnek: 4 ve 6 sayılarının EBOB’unu bulalım:
- 4’ün bölenleri: 1, 2, 4
- 6’nın bölenleri: 1, 2, 3, 6
- Ortak bölenler: 1, 2
- EBOB(4, 6) = 2
Bu yöntem küçük sayılar için pratiktir. Ancak büyük sayılarda tüm bölenleri bulmak zaman alıcı olabilir.
Asal Çarpan Algoritması
Ardışık bölme yöntemi olarak da bilinen bu algoritmada, sayıları ortak asal sayılara böleriz.
Örnek: 6 ve 8 sayıları için algoritma uygulaması:
2 | 6 8
-------
| 3 4
Burada 2 ile bir kez bölebildik. 3 ve 4’ün ortak böleni olmadığı için duruyoruz. EBOB(6, 8) = 2
Daha büyük sayılarda işlem şöyle devam eder:
2 | 24 36
----------
2 | 12 18
----------
3 | 6 9
----------
| 2 3
EBOB(24, 36) = 2 × 2 × 3 = 12
Asal Çarpan Ağacı
Asal çarpan ağacı, görsel öğrenenler için etkili bir yöntemdir. Sayıları dal şeması şeklinde asal çarpanlarına ayırırız.
- 24 = 2³ × 3
- 36 = 2² × 3²
Ortak asal çarpanları ve bunların en küçük üslerini alırız:
- 2’nin en küçük üssü: 2
- 3’ün en küçük üssü: 1
EBOB(24, 36) = 2² × 3 = 12
Cebirsel Gösterim
Bu yöntemde sayıları üslü ifadeler şeklinde yazarız. Her sayı asal çarpanlarının çarpımı olarak gösterilir:
Burada asal sayılar, ise bunların üsleridir.
EBOB bulurken ortak asal çarpanların en küçük üslülerini alırız. Örneğin:
- A = 2³ × 3² × 5
- B = 2² × 3⁴ × 7
EBOB(A, B) = 2² × 3² = 4 × 9 = 36
Ortak olmayan asal çarpanları (5 ve 7) almadığımıza dikkat edin.
En Küçük Ortak Kat (EKOK)
En Küçük Ortak Kat, özellikle döngüsel olaylar ve periyodik durumlarla ilgili problemlerde karşımıza çıkar.
EKOK Tanımı ve Özellikleri
En Küçük Ortak Kat (EKOK), iki veya daha fazla sayının ortak katlarının en küçüğüdür. EKOK(A,B) şeklinde gösterilir.
Örneğin, EKOK(4, 6) = 12’dir. Çünkü hem 4’e hem de 6’ya kalansız bölünebilen en küçük pozitif sayı 12’dir.
Pratik Kullanım: Periyodik olayların ne zaman kesişeceğini bulmada EKOK kullanılır. Örneğin, 4 günde bir spor yapan ve 6 günde bir sinemaya giden birinin bu iki aktiviteyi aynı günde yapması için 12 gün geçmesi gerekir.
EKOK Bulma Yöntemleri
EKOK bulmak için de farklı stratejiler kullanabiliriz. Her yöntemin verimliliği, sayıların büyüklüğüne göre değişir.
Listeleme Yöntemi
Sayıların katlarını yazıp ilk ortak elemanı buluruz.
Örnek: 4 ve 6 sayılarının EKOK’unu bulalım:
- 4’ün katları: 4, 8, 12, 16, 20, 24…
- 6’nın katları: 6, 12, 18, 24, 30…
- İlk ortak kat: 12
- EKOK(4, 6) = 12
Asal Çarpan Algoritması
Yine sayıları ortak asal sayılara böleriz. Bu sefer ortak asal sayılar bittiğinde bölme işlemleri sonunda kalan 1 olana kadar sayıların kendi asal bölenleriyle devam ederiz. Sonrasında bütün bölen asal sayıları çarparak EKOK’a ulaşırız.
2 | 24 36
----------
2 | 12 18
----------
3 | 6 9
----------
2 | 2 3
----------
3 | 1 3
----------
1 1
EBOB(24, 36) = 2 × 2 × 3 × 2 × 3 = 72
Cebirsel Gösterim
EKOK bulurken tüm asal çarpanların en büyük üslülerini alırız. Bu, EBOB’un tam tersi bir yaklaşımdır.
Örnek:
- A = 2³ × 3² × 5
- B = 2² × 3⁴ × 7
EKOK(A, B) = 2³ × 3⁴ × 5 × 7
Burada hem ortak olan (2 ve 3) hem de ortak olmayan (5 ve 7) tüm asal çarpanları, en büyük üsleriyle aldığımıza dikkat edin.
EBOB ve EKOK İlişkisi
EBOB ve EKOK arasında çok önemli bir matematiksel ilişki vardır. Bu ilişki, problem çözümünde büyük kolaylık sağlar.
Temel İlişki Formülü
İki pozitif tam sayı için şu formül her zaman geçerlidir:
Bu formül sayesinde, EBOB’u biliyorsak EKOK’u (veya tam tersi) kolayca hesaplayabiliriz.
Örnek: 12 ve 18 için:
- EBOB(12, 18) = 6
- 12 × 18 = 216
- EKOK(12, 18) = 36
Doğrulama: 12 × 18 = 216 ve 6 × 36 = 216 ✓
Özel Durumlar
Bazı özel durumlar, hesaplamaları daha da kolaylaştırır.
Aralarında Asal Sayılar
Aralarında asal (ortak böleni sadece 1 olan sayılar) sayılarda EBOB her zaman 1’dir.
Örnek: 7 ve 9 sayıları aralarında asaldır.
- EBOB(7, 9) = 1
- EKOK(7, 9) = 7 × 9 = 63
Kural: EBOB(A,B) = 1 ise EKOK(A,B) = A × B
Bu durum, aralarında asal sayıların ortak katının, sayıların çarpımına eşit olduğunu gösterir.
Biri Diğerinin Katı Olan Sayılar
Bir sayı diğerinin katı olduğunda özel bir ilişki ortaya çıkar.
Örnek: 10 ve 20 sayıları (20, 10’un katıdır):
- EBOB(10, 20) = 10 (küçük sayı)
- EKOK(10, 20) = 20 (büyük sayı)
Bu durumda EBOB küçük sayıya, EKOK ise büyük sayıya eşittir.
Günlük Hayat Uygulamaları
EBOB ve EKOK, teorik kavramlar gibi görünse de günlük hayatta birçok problemin çözümünde kullanılır.
Eşit Parçalara Ayırma Problemleri
Kesme ve paketleme işlemlerinde EBOB kullanımı yaygındır.
Örnek Problem: Bir marangoz, 120 cm ve 180 cm uzunluğunda iki tomruğu eşit parçalara kesmek istiyor. En uzun parça kaç cm olabilir?
Çözüm:
- EBOB(120, 180)’i bulmalıyız
- 120 = 2³ × 3 × 5
- 180 = 2² × 3² × 5
- EBOB = 2² × 3 × 5 = 60
Tomruklar en fazla 60 cm’lik eşit parçalara kesilebilir. 120 cm’lik tomruktan 2 parça, 180 cm’lik tomruktan 3 parça elde edilir.
Periyodik Olayların Kesişimi
Zaman problemlerinde EKOK kullanımı çok yaygındır.
Örnek Problem: İki otobüs aynı duraktan sabah 6:00’da hareket ediyor. Birinci otobüs her 15 dakikada, ikinci otobüs her 20 dakikada durağa geri dönüyor. İki otobüs ilk kez saat kaçta tekrar durakta buluşur?
Çözüm:
- EKOK(15, 20)’yi bulmalıyız
- 15 = 3 × 5
- 20 = 2² × 5
- EKOK = 2² × 3 × 5 = 60 dakika
Otobüsler 60 dakika (1 saat) sonra, yani saat 7:00’de tekrar buluşur.
Alan ve Döşeme Problemleri
Geometrik uygulamalarda hem EBOB hem EKOK kullanılır.
Örnek Problem: 240 cm × 360 cm boyutlarında dikdörtgen bir zemin, kare fayanslarla döşenecek. En büyük fayans boyutu ne olmalıdır?
Çözüm:
- Fayans kenarı, hem 240’ı hem 360’ı tam bölmeli
- EBOB(240, 360) = 120 cm
- En büyük kare fayans 120 cm × 120 cm olabilir
Alan hesabı:
Bir fayansın alanı:
Toplam fayans sayısı: adet
Optimizasyon Problemleri
Maliyet ve verimlilik hesaplamalarında EBOB ve EKOK stratejik olarak kullanılır.
Örnek Problem: Bir bahçenin etrafına çit çekilecek. Çit direkleri eşit aralıklarla dikilmeli. Bahçe 84 m × 56 m boyutlarında. En az say ıda direk kullanmak için direkler arası mesafe kaç metre olmalı?
Çözüm:
- En az direk = En büyük aralık
- EBOB(84, 56) = 28 m
- Direkler arası 28 m olmalı
Bahçenin çevresi:
Direk sayısı: adet
📚 Konuyla İlgili Terimler Özeti
- En Büyük Ortak Bölen (EBOB): (⭐⭐⭐) İki veya daha fazla sayının ortak bölenlerinin en büyüğüdür. Eşit parçalara ayırma, maksimum büyüklük bulma problemlerinde kullanılır. Örneğin, 24 ve 36’nın EBOB’u 12’dir.
- En Küçük Ortak Kat (EKOK): (⭐⭐⭐) İki veya daha fazla sayının ortak katlarının en küçüğüdür. Periyodik olayların kesişimi, minimum tekrar zamanı problemlerinde kullanılır. Örneğin, 4 ve 6’nın EKOK’u 12’dir.
- Aralarında Asal: (⭐⭐) EBOB’u 1 olan sayılardır. Bu sayıların ortak böleni sadece 1’dir. Örneğin, 7 ve 9 aralarında asaldır.
- Asal Çarpan: (⭐⭐) Bir sayıyı bölen asal sayılardır. Her doğal sayı, asal çarpanlarının çarpımı şeklinde yazılabilir. Örneğin, 12’nin asal çarpanları 2 ve 3’tür.
- Pozitif Bölen: (⭐) Bir sayıyı tam bölen pozitif sayılardır. Örneğin, 12’nin pozitif bölenleri 1, 2, 3, 4, 6 ve 12’dir.
- Kat: (⭐) Bir sayının tam sayı katlarıdır. Örneğin, 5’in katları 5, 10, 15, 20… şeklinde devam eder.
- Asal Çarpan Algoritması: (⭐⭐) Ardışık bölme yöntemiyle EBOB ve EKOK bulma tekniğidir. Sayıları ortak asal bölenlere bölerek ilerler.
- Cebirsel Gösterim: (⭐) Sayıların asal çarpanlarının üslü ifadelerle yazılmasıdır. Örneğin, 12 = 2² × 3 şeklinde gösterilir.
