Coğrafya Biliminin Konusu ve Bölümleri

Doğa, insan etkisinden bağımsız olarak var olan, canlı ve cansız varlıkların bir arada bulunduğu bütünlüktür. Oluşumunda insanın etkisinin bulunmadığı her şeye doğal unsur denir. Hava, bulut, kar, dağlar, denizler, topraklar, ağaçlar vb. birer doğal unsurdur. İnsan etkisi ile oluşan unsurlara da beşeri unsur denir. Beşeri unsurlar, doğa ve insan etkileşimi sonucu ortaya çıkmaktadır. Binalar, yollar, köprüler, tarım faaliyetleri, sanayi faaliyetleri birer beşeri unsurdur. İnsan etkisi dışında tamamen doğal süreçler ve unsurlardan oluşmuş ortamlara ise doğal ortam adı verilir. Doğal ortam ise beş temel ortamdan oluşmaktadır: Hava Küre (Atmosfer), Su Küre (Hidrosfer), Taş Küre (Litosfer), Yaşam Küre (Biyosfer) ve Buz Küre (Kriyosfer).

⭐ Hava Küre (Atmosfer);

• Yeryüzünü saran gaz kütlesidir.
• Yağmur, kar, bulut, şimşek gibi hava olayları hava kürede meydana gelmektedir.
• Tüm iklim ve meteoroloji olayları atmosferde gerçekleşmektedir.
• Atmosferin %78’i azot, %21’i oksijen ve %1’i de diğer gazlardan oluşmaktadır.
• Atmosfer olaylarını coğrafyanın alt dallarından biri olan klimatoloji bilimi inceler.

⭐ Su Küre (Hidrosfer);

• Okyanuslar, denizler, göller, akarsular, nehirler, yeraltı suları ve diğer su kaynakları hidrosfer içerisinde yer alır.
• Dünya’nın 4’te 3’ü sulardan oluşmaktadır.
• Su küreyi coğrafyanın alt dallarından biri olan hidrografya bilimi inceler.

⭐ Taş Küre (Litosfer);

• Yer kabuğunun en dış bölümüdür.
• Soğuk, katı ve kırılgan kayaçlardan oluşmaktadır.
• Yerkürenin en ince, soğuk, yoğunluğu en az ve en hafif katmanıdır.
• Sial ve sima olarak ikiye ayrılır.
• Dağlar, taşlar, vadiler ve platolar litosferi oluşturan unsurlardır.
• Taş küreyi coğrafyanın alt dallarından biri olan jeomorfoloji  bilimi inceler.

⭐ Yaşam Küre (Biyosfer);

• Doğal ortama bağlı olarak varlığını sürdüren canlıların ortamıdır.
• Litosfer, atmosfer ve hidrosferden oluşan doğal ortam içerisinde canlılar yaşar.
• Canlılar küresini coğrafyanın alt dallarından biri olan biyocoğrafya bilimi inceler.

⭐ Buz Küre (Kriyosfer);

• Kriyosfer, yeryüzünde donmuş suyun bulunduğu bölgelere verilen genel bir isimdir.
• Kriyosfer, gezegenimizin iklim sisteminin önemli bir parçasıdır ve küresel ısınma, deniz seviyelerinin yükselmesi ve iklim değişikliği gibi önemli süreçler üzerinde büyük etkileri vardır.
• Buz küre, kar örtüleri, buzullar, deniz buzları, donmuş nehir ve göller, yer altı buzları ve permafrost (sürekli donmuş toprak) gibi bileşenlerden oluşur.
• Küresel ısınmanın etkisiyle kriyosferdeki değişiklikler, dünya genelinde ekolojik ve sosyo-ekonomik etkiler yaratmaktadır.

İnsanların yaşamak amacıyla bulundukları ortam; doğal ortamdır. Bu doğal ortamlar farklılıklar gösterebilmektedir. Bunun sonucunda ise insanların beslenme, barınma ve giyinme gibi temel yaşamsal faaliyetlerinin yanı sıra ekonomik faaliyetleri, kültürleri vs. gibi özelliklerinin farklılaşması söz konusu olmuştur.

İnsanın yaşamı doğal koşullara bağlıdır. Örneğin; sıcaklık ve yağışın elverişli olduğu yerlerde orman bitki örtüsü görülmektedir. Bu nedenle o bölgelerde yaşayan insanların evleri ahşap malzemelerden yapılmıştır. Soğuk iklim bölgelerinde insanlar kalın ve kapalı giyinirken sıcak iklim bölgelerinde yaşayan insanlar daha ince ve açık giyinmektedir. Doğa koşulları ekonomik faaliyetleri de etkilemektedir. Örneğin; bitki örtüsünün orman olduğu yerlerde orman ürünlerini işleyen fabrikalar kurulurken, tarımsal faaliyetlerin fazla olduğu yerlerde gıdaya dayalı fabrikaların kurulduğu görülmektedir. Yukarıda açıkladığımız örneklerden de anlaşılacağı üzere doğa, insan yaşamını belirleyen en önemli faktördür. Aynı zamanda gelişen teknoloji ve insanlarda oluşan bilgi birikimleri sayesinde insan da doğa üzerinde etkili olmaya başlamıştır. Mesela barajların kurulması, köprülerin kurulması vs. örnekler sayabiliriz.

• Doğanın insan üzerindeki etkisine örnekler:
  • Soğuk iklim bölgelerinde evlerin kalın duvarlı ve dik çatılı olması,
  • Sıcak iklim bölgelerinde yaşayan insanların ince ve açık giyinmesi,
  • Bitki örtüsünün orman olduğu yerlerde evlerin ahşaptan yapılması,
  • Kar yağışının fazla olduğu bölgelerde kış turizminin gelişmesi,
  • Bitki örtüsünün çayır olduğu bölgelerde büyükbaş hayvancılığının yapılması,
  • Yağışın az olduğu bölgelerde tahıl tarımının yapılması,
  • Deprem, tsunami, kasırga gibi olayların can ve mal kaybına neden olması,
  • Güneydoğu Asya da yaşayan insanların temel besin kaynaklarının pirinç olması,
  • Doğu Anadolu bölgesinde kar yağışı ve don olaylarının ulaşımı olumsuz etkilemesi…
• İnsanın doğa üzerindeki etkisine örnekler:
  • Kanalların yapılması,
  • Barajların kurulması,
  • Denizlerin doldurulması,
  • Bataklıkların kurutulması,
  • Köprü ve tünellerin yapılması,
  • Ormancılık faaliyetlerinin yapılması,
  • Deniz kıyılarına set kurulması,
  • Maden ocaklarının işletilmesi…

Eski Çağ’dan itibaren birçok filozof, doğa olayları ile insan faaliyetleri arasındaki etkileşimi incelemeye, araştırmaya ve yorumlamaya çalışmıştır. Bu bağlamda, doğal çevre ve insan faktörleri, araştırmaların ve incelemelerin merkezinde yer almıştır. Bu inceleme alanı, Eski Çağ’dan itibaren coğrafya olarak adlandırılmıştır.

Coğrafyanın Konusu

Coğrafya, yeryüzünde meydana gelen doğal ve beşeri olayların neden ve sonuçları ile yeryüzüne dağılışını inceleyen bir bilimdir. Coğrafyanın konusu, yeryüzüdür. Yeryüzü ise atmosfer, litosfer ve hidrosferin temas alanı ve bütün canlıların yaşama yeridir.

En basit tanımıyla coğrafya; doğa ile insan arasındaki etkileşimi inceleyen bir bilimdir. Coğrafyanın temel amacı; doğal çevre ile insan arasındaki ilişkileri belirlemek ve bu ilişkilerin coğrafi dağılımları ile neden ve sonuçlarını ortaya koymaktır.

Coğrafya bilim olarak eski yunan kaynaklarında geçmektedir. Yunanca geo (yer) ve graphein (betimlemek, tasvir etmek) sözcüklerinden türemiştir. İlk çağlarda genellikle matematik, astronomi ve felsefe gibi alanlardaki düşünürlerin çalışmalarından oluşmuştur. Coğrafya kelimesini ilk kez Eratosthenes kullanmıştır. Coğrafyanın tanınmasını sağlayan ve bilim dünyasına katan kişi ise Aristo’dur.

• Coğrafyanın inceleme alanı:
  • Hava küre içerisinde meydana gelen iklim olaylarını ve canlılara etkisi
  • Su kürenin canlılara etkisi
  • İç ve dış kuvvetlerin taş küreye ve canlılara etkisi
  • Canlıların doğal ortamdan yararlanmaları ile olumlu ve olumsuz etkileme şekilleridir.

Coğrafyanın Bölümleri

Fiziki Coğrafya

Fiziki coğrafya; coğrafyanın doğal unsurları ile ilgilenen alanına denir. Doğal çevrenin elemanları (canlı ve cansız) ile doğal çevrede olan doğal olaylar fiziki coğrafyanın konusunu oluşturmaktadır. Yani kısaca fiziki coğrafya; bitki, hayvan, toprak, su gibi ögeleri ve aralarındaki ilişkiyi incelemektedir. Jeomorfoloji, klimatoloji, biyocoğrafya, hidrografya ve kartoğrafya fiziki coğrafyaya bağlı bilim alanlarıdır.

• Jeomorfoloji= Yer şekillerinin oluşumunu etkileyen iç ve dış kuvvetleri ve bunların sonucunda hangi yer şekillerinin oluştuğunu ele alan bilim alanıdır. Bu bilim alanının araştırma sahası; litosferdir. Ayrıca bu bilim alanı litosferde bulunan yer şekillerini gruplandırır ve yeryüzündeki dağılışlarını açıklar. Jeomorfoloji; Jeoloji (Yer Bilimi), Jeofizik, Pedoloji (Toprak Bilimi), Litoloji (Taş Bilimi) ve Petrografi (Toprak Bilimi) gibi bilimlerden yararlanır.
• Klimatoloji= İklimin ve iklim elemanlarının (sıcaklık, nem, basınç, yağış gibi) oluşumunu, etkileşimini ve yeryüzündeki dağılışını inceleyen bilim alanıdır. İklim bilimidir.Bu bilim alanının araştırma sahası; atmosferdir. Meteoroloji, Kimya ve Fizik bilimlerinden yararlanır.
• Hidrografya= Yer altı ve yer üstü sularını inceleyen bilim alanıdır. Okyanus ve denizlerdeki su hareketlerini, yer altı ve yer üstü su dolaşımlarını ve bunların özelliklerini inceler. Sular bilimidir. Bu bilim alanının inceleme sahası; genel olarak hidrosferdir. Hidroloji (Su Bilimi), Limnoloji (Göl Bilimi), Hidrojeoloji (Yer Altı Su Bilimi), Oseonografya (Okyanus Bilimi), Potamoloji (Akarsu Bilimi) gibi bilim alanlarından yararlanır.
• Biyocoğrafya= Canlılar coğrafyasıdır. Bitki ve hayvan topluluklarının yeryüzündeki dağılışlarını ve bu dağılışlara etki eden faktörleri inceleyen bilim alanıdır. Biyoloji (Canlılar Bilimi), botanik (Bitki Bilimi), zooloji (Hayvan Bilimi) ve tıp gibi bilimlerinden yararlanmaktadır.
• Kartoğrafya= Harita bilimidir. Yeryüzü şeklini, boyutlarını, hareketlerini; coğrafi olayların yeryüzündeki dağılışını haritalarla gösteren ve harita çizim yöntemleri gibi konuları inceler. Matematik, geometri, istatistik ve fotogrametri (harita yapımı) gibi bilimlerden yararlanır.

Beşeri Coğrafya

İnsanların yeryüzüne dağılışını, dağılışında rol oynayan faktörleri, yaşama biçimlerini ve ekonomik faaliyetlerini inceleyen coğrafya alanıdır. Beşeri coğrafya kısaca insan toplulukları ve doğal çevre arasındaki ilişkileri; nüfus ve yerleşme özellikleri ile ekonomik faaliyet konularını incelemektedir. Beşeri coğrafyanın birçok alt dalı vardır:

• Nüfus Coğrafyası: Nüfusu, nüfus özelliklerini ve dağılışını inceler.
• Yerleşme Coğrafyası: Doğal ortamın yerleşme üzerindeki etkisini, yerleşme özelliklerini ve dağılışını inceler.
• Tarım Coğrafyası: Tarım faaliyetlerinin dağılımını ve dağılımı etkileyen faktörleri inceler.
• Sanayi Coğrafyası: Ulaşım ve ham madde kaynaklarının sanayi üzerindeki etkisini, sanayi bölgelerini ve dağılımlarını inceler.
• Ulaşım Coğrafyası: Ulaşımı, türlerini, dağılımını ve üzerinde etkili olan faktörleri inceler.
• Turizm Coğrafyası: Turizm etkinliklerinin özelliklerini, dağılışını ve etki eden faktörleri inceler.
• Siyasi Coğrafya: Siyasi olayların mekanlar ile bağlantısını, nedenlerini inceler.
• Enerji Coğrafyası: Enerji kaynaklarının oluşumunu, dağılışını ve özelliklerini inceler.
• Kültürel Coğrafya: Kültür özelliklerini ve yeryüzüne dağılışını inceler.
• Ticaret Coğrafyası: Ticarete konu olan coğrafi olayları inceler.
• Sağlık Coğrafyası: Hastalıkların dağılışını ve bunlara etki eden faktörleri inceler.
• Tarihi Coğrafya: Coğrafyanın tarihi üzerinde durur.