Boylardan Devlete

Bikifi Instagram'da

Eski Türk Toplumunun Sosyal Yapısı

Ana yurtta kurulan ilk Türk devletleri, boy birliği şeklinde ortaya çıkmıştır. Eski Türk toplumunun sosyal yapısı; oguş (aile), urug (aileler birliği), boy (ok), budun (millet) ve il (devlet) şeklinde meydana gelmiştir. Eski Türk toplumunda en küçük birlik olan aile, kan bağı esasına dayanmıştır. Aileler urugları, uruglar boyları, boylar budunları (millet) meydana getirmiştir. Türkler, devlete ise “el” veya “il” adını vermiştir.

Orta Asya bozkırlarının elverişli alanlarında hayvancılıkla uğraşan Türk boyları, kendi aralarında güçlü siyasi birlikler oluşturarak Asya Hun, Kök Türk ve Uygur gibi birçok Türk devleti kurmuşlardır. İlk Türk devletleri, boylar arasında birlikteliği sağladıkları dönemlerde, güçlerinin zirvesine ulaşmıştır. Örneğin; Asya Hun Devleti’ne en parlak dönemini yaşatan Mao-dun, yirmi altı boyu Türk tarihinde ilk kez tek bayrak altında toplamıştır.

İlk Türk devletlerinin kurulması ve güçlenmesinde etkili olan boylar, bu devletlerin zayıflamasında da önemli rol oynamıştır. Boyların isyan etmesi ve budun birlikteliğinin bozulması, Türk devletlerinin güç kaybetmesine neden olmuştur.

Türk Devletlerinde Gücün Meşruiyet Kaynağı

İlk çağ devletlerinde görüldüğü gibi ilk Türk devletlerinde de gücün meşruiyet kaynağı tanrısaldır. Ancak ilk Türk devletleri diğer devletlerdeki gibi kağanı; kutsal varlık veya rahip/tanrı kral olarak görmemişlerdir.

İlk Türk devletlerinde yönetme yetkisinin kağana, Gök Tengri tarafından verildiğine inanılmıştır. Bu inanışa da “Kut” anlayışı denilmiştir. Kağan olabilmek için Gök Tengri tarafından kut verilmiş bir aileye mensup olmak gerekir. Bu haneler ise Hunlarda Tu-ku, Kök Türklerde Aşina ve Uygurlarda Yağlakar aileleridir.

Kut, kan yoluyla geçtiği için bütün hanedan üyeleri kağan olma hakkına ve yetkisine sahiptir. Kağan olmak için aynı zamanda adil, yetenekli, ilim sahibi, asil, cesur olmak gereklidir. Hanedan ailesinde kimin kağan olacağına kurultay karar vermiştir. Kağan, hem bütün devlet teşkilatının başı hem de toplumun lideridir. Kağan ülkeyi idare eder, töre koyabilir ve gerektiğinde yargılama da yapabilir.

Türk devletlerinde hükümdarlara; şanyü, tanhu, han, yabgu, ilteber, idikut, erkin ve kağan gibi unvanlar da verilmiştir. Türklerde hükümdarlık sembolleri ise taht, davul, otağ, kotuz, tuğ ve yaydır.

Gücün Maddi ve Temel Kaynakları

Orta Asya; çöllerin, geniş bozkırların ve yüksek dağların bulunduğu bir coğrafyadır. Orta Asya; bozkır hayat tarzına sahiptir. Bozkırın zor koşulları, toplumların dayanıklı ve savaşçı özellikler göstermesine neden olmuştur. Kısacası; bozkır kültürü atlı göçebeleri sayesinde çabucak organize olabilen savaşçı bir toplum yapısına sahiptir.

Yine iklim ve coğrafya koşullarından dolayı sürekli hareket halinde olan konar-göçer bir hayat sürdürülmüştür. Ekonomileri de hayvancılığa dayandığı için yazın serin ve sulak yerlere, kışın sıcak ovalara yerleşmişlerdir. Saldırıya açık bir coğrafyada yaşadıkları için konar-göçer toplulukların silahlı güce ihtiyaçları doğmuştur. Atı kullanan ve demiri işleyen Türkler askeri bakımdan çevresindeki milletlere üstünlük sağlamıştır. Türk ordusu, ücretli askerlerden değil, her an savaşabilecek durumda olan süvarilerden kurulmuştur.

📚 EK BİLGİ: Türk Devletlerinden sadece Uygurların Maniheizm dinini kabul etmesi hayat tarzlarını değiştirmiştir. Toplumsal yapı hızlı bir şekilde değişmiş, yerleşik hayata geçenlerin sayısı artmış ve Uygur toplumu şehirleşmeye başlamıştır.

Güç Paylaşımı ve Yönetim

Kurultay (Toy)

Kurultay ya da toy; ilk Türk Devletleri’nde devlet işlerinin görüşüldüğü ve yılda üç kez toplanan meclise verilen addır. Türk devlet teşkilatında kurultay (toy); siyasi, kültürel, hukuki ve ekonomik konularda genel kararlar alan ve devlet yönetiminin temelini oluşturan en yüksek kuruluştur. Kurultay; Kağan, hanedan üyeleri, hatun, aygucı (başbakan) ve boy beylerinden oluşmaktadır. Kurultay’ın üyelerine “toygun” denilmiştir. Kağan, kurultayın başkanıdır. Fakat kağanın olmadığı zamanlarda aygucı (başbakan) kurultaya başkanlık etmiştir.

Kurultayı toplantıya çağırma, töre değişikliğini teklif etme, aygucıyı tayin etme, yargıya başkanlık etme görevler ise kağana aittir.

Kurultayda alınan kararlar Buyruklardan (Bakan) oluşan Ayukı (Hükümet) tarafından yürütülmüştür.

Ayukı (Hükümet)

Kurultay kararlarını uygulamak için buyruklardan (bakan) oluşan hükümete denilir. Çin kaynaklarında göre Kök Türklerde ayukı (hükümet) 9 buyruktan (bakan) oluşmaktadır. Bunlar; Tarkan (kağan yardımcısı), Buyruklar (bakanlar), Bitikçi ve Tamgacılar (yazışma yapanlar), Tudundur. (vergi işleri)

📌NOT: Yasamanın kurultaya, yürütmenin hükümet ait olması güçler ayrılığı göstergesidir.

Hatun

İlk Türk devletlerinde kağanın eşine katun denilir. Hatunlar kurultaya katılabilir, kağana naiplik edebilir, elçi kabul edebilirler. Ayrı sarayları ve buyrukları olabilir.

İkili Teşkilat (Ülke Yönetimi)

İlk Türk devletlerinde, kurultay (yasama) ve hükümet (yürütme) birbirlerinden ayrı kurumlardır. Ülkenin yönetimi, Hunlardan itibaren devlet yönetiminde kolaylık sağlamak amacıyla doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. İkili teşkilatlanma denilen bu sistemde, daima bir tarafın hakimiyet üstünlüğü tanınmıştır. Batı’daki yabgu unvanlı yönetici, Doğu’daki kağana bağlı olarak töre hükümlerini yürütmüştür.

Ülüş İlkesi

Türk kağanını kut yani siyasi iktidar ile donatan Gök Tengri, ona iktisadi güç anlamına gelen “ülüş” bağışlamıştır. Ülüş, Türkçe “üleşmek” anlamına gelmektedir. Tanrı, “ülüş” bağışı ile Türk ülkesinde bolluk ve bereketi artırmıştır. Türk kağanı da bu gücü halkın lehinde kullanarak elde ettiği maddi varlığı adil bir şekilde halka dağıtmıştır.

Asya Hun Devleti (MÖ 220-MS 216)

• Orta Asya’da bilinen ilk Türk Devletidir.
• Devletin merkezi Ötüken’dir.
• Hunların bilinen ilk kağanı Teoman’dır.
• Hun Kelimesi “Halk” anlamına gelmektedir.
• İpek Yolu hakimiyeti ve sınır anlaşmazlıkları nedeniyle Çin ile savaşlar yapılmış, Çinliler Türk akınlarını durdurabilmek için Çin Seddi’ni inşa etmişlerdir.
• En parlak dönemleri Mete Han (Mao-dun) dönemidir.
• Mete Han “Tanhu” ünvanı almıştır.
• Doğu Asya’da bilinen ilk anlaşma yapılmıştır.
• Mete, Çinlileri mağlup etmesine rağmen sadece vergiye bağlamıştır.
  • Bunun nedeni ise; kalabalık Çin nüfusu içinde Türklerin asimile olmaması içindir.
• Mete Türkleri bir bayrak altında toplamıştır.
• Bilinen ilk düzenli orduyu oluşturmuştur.
• Mete’nin oğlu Ki-Ok Çin prensi ile evlenmiştir ve Çin entrikaları ile Hun Devleti; Hohanyeh Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
• İstiklali savunan Çi-çi önderliğindeki Batı Hunları’na MÖ 36’da Çin İmparatorluğu son vermiştir.
• Çin hakimiyetindeki Doğu Hunları ise miladın ilk yıllarından itibaren yavaş yavaş toparlanmaya başlayarak tekrar bağımsızlıklarını kazanmıştır.
• Hunlar, Güney ve Kuzey olmak üzere tekrar ikiye ayrılmıştır.
• Asya Hunları M.S. 216 yılında yıkılmışlardır.

🚀DETAY BİLGİ: Mete Han’ın tahta çıkışı, günümüzde Kara Kuvvetleri’nin kuruluşu olarak kutlanmaktadır.

I. Kök Türk Devleti (552-630)

• Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir.
• Merkezi Ötüken‘dir.
• Bumin Kağan tarafından Avar hakimiyetine son verilerek kurulmuştur.
• Ülke doğu ve batı şeklinde ikiye ayrılarak yönetilmiştir. (İkili Teşkilat)
  • Bumin, İl Kağan unvanını alarak ülkenin batı kısmının idaresini kardeşi İstemi Yabgu’ya vermiştir.
• Mu’kan Kağan zamanı devletin en güçlü olduğu dönemdir.
• Sasanilerle ittifak yaparak Ak Hun Devleti’ni yıkmışlardır.
  • Bu bir Tük devletinin Türk olmayanlarla yaptığı ilk ittifaktır
• Bizans ile ittifak yaparak Sasanilerin zayıflamasına neden olmuşlardır.
• Türeyiş destanı önemlidir.
• Ergenekon destanına göre Köktürkler Aşına (Kurt) sülalesinden gelmiştir.
• Orhun alfabesi ile tarih çağlarına geçen ilk Türk devletidir.
• Parayı kullanan ilk Türk devletidir.
• Çinliler tarafından yıkılmıştır.

II. Kök Türk Devleti (682-742)

• Kurucusu Kutluk Kağandır.
• Merkezi Ötüken’dir.
• Kutluk Kağan, devleti derleyip toplayan anlamına gelen “İlteriş” unvanını almıştır.
• Tonyukuk ise “Apa Tarkan” unvanını alarak bütün askeri ve idari işlerin planlanmasında İlteriş Kağan’ın en büyük yardımcısı olmuştur. 46 yıl hizmet etmiştir.
  • Budizmin yayılmasını engellemiştir.
  • Devlet yapısını oluşturmuştur.
  • Çin’e karşı seferler düzenlenmiştir.
• İlteriş’in yerine Kapgan Kağan geçmiştir.
• Devletin en parlak dönemi Kültigin ve Bilge Kağan dönemidir.
• Türk kültür tarihinin baş eserleri olan Köktürk kitabeleri (Orhun Yazıtları) Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk adına dikilmiştir.
• Bilge Kağan’dan sonra devletin başına geçen kağanların yetersiz olmaları zamanla devleti zaafa uğratmıştır.
• II. Kök Türk Devleti, 742’den itibaren yaşanan isyanlarla zayıflamıştır.
• Basmil, Karluk ve Uygurlar birleşerek II. Kök Türk Devleti’ne son vermiştir.
• İlk Türk alfabesini Köktürkler kullanmıştır. (38 harf)

Uygur Devleti (744-840)

• 744 yılında Kutluk Bilge Kül Kağan, merkezi Karabalgasun olan bağımsız Uygur Devleti’ni kurmuştur
• Uygurlar, Hunların ve Köktürklerin kültür mirası üzerine kurulmuştur.
• Moyen-Çor döneminde Çin’i vergiye bağlamışlardır.
• Bögü Kağan döneminde Mani dinini benimsemişlerdir.
• Ticarette ileri gitmişlerdir.
• Maniheizm ve Budizm Uygurların savaşçı özelliklerini köreltmiştir.
• Sanat anlayışlarında büyük değişiklik meydana gelmiştir.
• İlk yerleşik hayata geçen Türk devletidir.
• Uygur Harfleri kullanılmıştır.
• Kağıt yapmayı öğrenmişlerdir.
• İpek yolu ticaretini ellerinde bulundurmuşlardır.
• Kendi bölgelerindeki Moğolları Türkleştirmişlerdir.
• İslam’ın Çin’de yayılmasında etkili oldular.
• ,840 yılında Kırgızlar tarafından yıkılmışlardır.
• Kırgız yenilgisinden sonra başka bölgelere göç etmek zorunda kalan Uygurlar, zamanla gittikleri yerlerde yeni devletler kurmuşlardır.
• Çin’in kuzeyine göç eden Sarı (Kansu) Uygurlar ve Turfan Uygur Devleti’dir.
  • Sarı Uygurlar günümüzde Kuzeybatı Çin’de yaşamayan devam etmektedir.
  • Turfan Uygur Devleti ise günümüzde Çin’e bağlı Doğu Türkistan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşamaktadırlar.

İlk Türk Devletlerinde Töre

Töre; Türklerde hukukun temelini oluşturan sözlü hukuk kurallarına denilmiştir. Töre; sosyal düzeni sağlayan örf, adet, gelenek ve ahlaki değerlerden beslenerek ortaya çıkmıştır. Sadece Orta Asya ile sınırlı kalmamış, tarih boyunca Türklerin yayıldığı bölgelerde de etkin olmuştur.

Töreler yazılı değildirler. Kağan dahil herkes uymaktadır. Zamanın şartlarına göre kurultay da alınan kararlar ile değişime uğramışlardır. Törenin değiştirilemez hükümler vardır. Bunlar; iyilik, eşitlik, adalet ve insaniliktir.

🚀DETAY BİLGİ: Türk töresi devletin devamı ve kağanın iktidarı için çok önemlidir. Töre ile devlet eşdeğer kabul edilmiştir. Bu durum Orhun Kitabelerinde şöyle anlatılmıştır; “Ey Türk budunu (milleti), devletini, töreni kim bozabilir.’’

Türk Kitabelerine Göre Güç ve Yönetim Anlayışı

Türk kültürü hakkında bilgiler Orhun Yazıtları, Yenisey ve diğer yazıtların okunmasıyla daha iyi anlaşılmıştır. Bir siyasetname örneği olan Orhun Yazıtları, Türklerin devlet ve yönetim anlayışı ile ilgili önemli bilgiler içermektedir.

Yazıtlara göre dünya hakimiyeti, Tanrı tarafından Türk kağanlarına bir görev olarak verilmiştir. Yazıtlarda kağanların millete karşı sorumlu olduğunu ve millete hesap verdiğini gösteren örnekler de bulunmaktadır.