Bitkisel Organlar

Bu konu anlatımı önceki konu anlatımının devamıdır: Bitki Biyolojisi: Giriş ve Bitkilerin Yapısı

Kök

Bitkiyi toprağa bağlayarak su ve suda çözünmüş minerallerin alınmasını sağlayan organdır. Bitkinin türüne,gelişmişliğine ve yaşadığı ortama göre kökün yapısı değişir. Patates gibi bazı bitkilerin kökleri, besin maddesi olarak tüketilebilir. Tohum çimlendiğinde embriyonik kök gelişerek ana kökü, ana kökte dallanarak yan kökleri meydana getirir. Kökler yapısına göre 2 çeşide ayrılır:

• Saçak kök: Bu kök tipinde ana kök, yan köklerle aynı kalınlık ve aynı uzunluktadır. Soğan, mısır kökü örnektir. Saçak köklü bitkiler genellikle toprağı daha iyi tutar.
• Kazık kök: Bu kök tipinde ana kök iyi gelişmiş ve toprağın içine doğru uzamış, yan kökler az gelişmiştir. Fasulye, havuç kökü örnektir.

Kökleri 4 ana kısımda inceleriz. Bunlar kaliptra, hücre bölünme bölgesi, uzama bölgesi ve olgunlaşma bölgesidir.

Kaliptra: Kökün uç kısmını koruyan ve kökün toprakta ilerleyişini kolaylaştıran (sıvı salgılayarak) kök bölgesidir.

Hücre bölünme bölgesi: Kaliptradan hemen önceki bölgeye hücre bölünme bölgesi denir. Büyüme konisibu bölümde bulunur.

Uzama bölgesi: Kökün boyca uzaması meristemler sayesinde bu bölümde gerçekleşir.

Olgunlaşma bölgesi: Yoğun olarak kök emici tüyleri bulunur. Kök toprak içinde geliştikçe emici tüyler zarar görür, bu yüzden sürekli yenilenirler. Kök emici tüylerinin ortalama 4-5 günlük ömürleri vardır.

Bu bölümler birbirinden kesin sınırlarla ayrılmaz.

Genç kökün epidermis tabakası altında kalın bir korteks tabakası bulunur. Korteksin iç kısmında ise endodermis tabakası bulunur. Kökün merkezinde iletim demetlerini kaplayan bölüm merkezi silindirdir.

Tek çenekli ve çift çenekli bitki kökleri arasındaki en büyük fark merkezi silindirlerindeki dokuların diziliş şeklidir. Tek çeneklilerin merkezi silindirlerinde daha çok parankima hücreleri varken ve ksilem-floem dizilişleri rastgeledir. Çift çeneklilerin merkezi silindirinde daha çok ksilem-floem bulunmaktadır ve diziliş daha düzenlidir.

Gövde

Kök ve yapraklar arasında kalan dal ve sürgünlerden oluşan kısma gövde denir. Bitkinin türüne göre çeşitli görevlere sahip olabilir. Üzerinde yaprak, tomurcuk, yan dal, çiçek ve meyve taşır. Kök ve yapraklar arasında madde taşınımını sağlar. Aynı zamanda bazı bitkilerin gövdeleri besin depo eder veya fotosentez yapabilir.

Gelişmiş bitkilerin gövdeleri otsu ve odunsu gövde olmak üzere 2 ye ayrılır. Otsu gövdelere daha çok tek yıllık bitkilerde rastlanırken odunsu gövdelere çok yıllık bitkilerde rastlanır. Odunsu gövdeler daha iyi bir korumaya sahiptirler. Otsu bitkilerin dik durması osmatik basınç sayesinde olur. Bu yüzden susuz kalmış otsu bitkiler dik duramaz.

Bitkiler çift çenekli veya tek çenekli olmasına göre ayrılır. Mısır, soğan, lale ve buğday tek çenekli; ıhlamur, çam, asma ve dut çift çenekli bitkilerdir. Otsu bitkiler çift çenekli veya tek çenekli olabiliyorken odunsu bitkiler sadece çift çenekli olurlar.

Otsu Tek Çenekli Bitkiler

• Gövde enine kesitinde en dış kısmında epidermis bulunur.
• Epidermisin altında parankima dokusu bulunur.
• Floem ve Ksilem, parankima dokusuna düzensiz yayılmıştır (floem dışta, ksilem içte bulunur).
• Kambiyum bulunmadığı için enine (sekonder) büyüme görülmez

Otsu Çift Çenekli Bitkiler

• Gövde enine kesitinde; epidermis, korteks, iletim demetleri ve öz bölgesi bulunur.
• Gövde enine kesitinde en dış kısmında epidermis bulunur.
• Korteks tabakası, kambiyum ile epidermis arasında bulunur. Korteks tabakasında parankima, sklerankima veya kollenkima gibi yapılar bulunabilir.
• İletim demetleri, korteks tabakasından sonraki kısımda halka oluşturacak şekilde bulunur. İletim demetleri bitki içinde madde iletiminde rol alır.
• Floem ve ksilem arasında kambiyum halkası bulunur. Bu halka sonradan bölünme özelliği kazanan parankima hücrelerinden oluşur. Kambiyum halkası sayesinde sekonder büyüme gerçekleşir. Kambiyum bölündükçe dışarıya doğru floem; içeriye doğru ksilem hücrelerini meydana getirir.

Odunsu Çift Çenekli Bitkiler

• Odunsu çift çeneklilerde ise dış halkada epidermis bulunmaz. Epidermisin yerini mantar kambiyumu alır. Mantar kambiyumunun ürettiği mantar doku, gövdeyi sarar ve dış ortamdan gövdeyi korur.
• Mantar doku hücreleri cansızdır (mantar kambiyumunda ilk üretildiklerinde cnalıdır; daha sonra hücre çeperinde gerçekleşen sübrein birikmesiyle yavaş yavaş ölürler).
• Odunsu çift çenekli bitkilerin diğer özellikleri otsu çift çenekli bitkilerdeki gibidir.

Ağaç, çalılar v.b çok yıllık bitkilerde odunsu gövde bulunur. Odunsu gövdeli bitkilerde kambiyum her büyüme mevsiminde gövdeyi saran yeni bir sekonder ksilem tabakası meydana getirir. Bu tabaka büyüme halkasını oluşturur ve gövdenin çapının artmasını sağlar. Ağaçlar genellikle ilkbaharda büyümeye başlar ve büyüme sonbaharda durur. İlkbaharda oluşan halka açık renkli, sonbaharda oluşan halkalar koyu renklidir. Aynı yıl oluşan açık ve koyu halka ağacın bir yaşını gösterir. Bu halkalar her yıl artar.

Otsu tek çenekli bitkilerde yalnızca primer büyüme görülürken bazı otsu çift çenekli ve odunsu bitkilerde hem primer hem de sekonder büyüme görülür.

Yaprak

Bitki gövdesi üzerinde bulunan genellikle klorofil taşıyan organlardır. Fotosentez, solunum, terleme, besin ve su depo etme gibi önemli görevleri vardır. Yaprakların dizilişleri, şekilleri ve büyüklükleri farklılık gösterir. Yapraklar, gaz alışverişinin yapıldığı, yassılaşmış, genişlemiş yeşil renkli yaprak ayası ve yaprak ayasını gövdeye bağlayan yaprak sapı olmak üzere iki kısımdan oluşur. Yaprak ayası çöl bitkilerinde küçülmüş veya dikene dönüşmüştür.

Mısır, buğday gibi bazı bitkilerde yaprak sapı bulunmaz. Tek çenekli bitki yapraklarında paralel damarlanma, çift çenekli bitki yapraklarında ise ağsı damarlanma görülür. Bir yaprak, bir tek yaprak ayasından oluşuyorsa basit yaprak; iki ya da daha fazla yaprakçıktan oluşuyorsa bileşik yaprak olarak adlandırılır.

Yaprağın Mikroskobik Görünümü

Yaprağı bir mikroskobun altında görüntülersek; yaprağın enine kesitinde en üstte bitkinin su kaybını önleyen kutikula tabakasını görürüz. Kutikula tabakası kurak bölge bitkilerinde kalın, nemli bölge bitkilerinde incedir. Kutikulayı epidermis salgılar.

Epidermis hücreleri yaprağı koruyacak şekilde yaprağı sarar. Epidermisin üstünde; yaprağa fotosentez için gerekli olan havanın girmesi için stoma adındaki hücreler bulunur. Stoma hücreleri açılıp kapanarak, gaz alışverişini sağlarlar.

Yaprağın iç katmanında olan bölgeye mezofil tabakası denir. Mezofil tabakası 2 bölümden oluşur. Bu bölümler kloroplast bakımından zengin olan palizat parankiması ve kloroplast bakımından fakir olan sünger parankimasıdır. Bu parankimalar özümleme parankiması olarak bilinirler.

Palizat parankiması: Palizat parankimasında kroloplast organeli çok fazladır ve ışığı daha iyi almak için yaprağın güneşe dönük (üst) kısmındadır.  Bu sayede çok daha fazla fotosentez yapar. Aynı zamanda bu parankimada hücreler arası boşluk çok azdır. Böylece daha fazla -kloroplastlı- hücre ışığın bol olduğu kısımda toplanabilir.

Sünger parankiması: Hücrelerindeki kloroplast sayısı palizat parankiması hücreleri kadar fazla değildir ve sünger parankimasındaki hücrelerin arasında daha fazla boşluk vardır. Bu boşluğun sebebi stomalardan giren CO₂’nin palizat parankimasına ulaşmasını sağlamaktır.