Bilim felsefesi; bilimlerin genel yapısını felsefi bir bakışla ele alan, bilimsel yöntemleri ve bilimlerin işleyiş sorunlarını ve bilimsel sonuçlarının insan yaşamındaki yerini tartışan felsefe alanıdır. Her bilim dalı bilim felsefesinin gelişmesine katkı sağlar. Aynı zamanda her bilim dalı bilim felsefesindeki gelişmelerden de etkilenir. Bilim felsefecileri de bilimin değerini ve bilimsel kuramlar arası ilişkilerin niteliği gibi bilime ait problemleri sorgular.
Bilim Felsefesinin Konusu ve Problemleri
Unutulmaması gereken bilim felsefesi, aslında bilim değildir. Bilim felsefesi, doğa olayları hakkında yeni bilgiler sunmaktan ziyade bilimin nasıl işlediği, yapısı ve insan yaşamındaki rolü üzerine derinlemesine sorular sormayı amaçlar. Bilim felsefesinin ne olduğunu kavramak adına, öncelikle bilimin tanımının ve felsefe ile olan bağlantısının incelenmesi gerekmektedir.
✨Bilim felsefesinin temel soruları;
- Bilim nedir?
- Bilim olanla olmayanı ayırt eden nedir?
- Bilimler hangi yöntemi izlemelidir?
- Bilimsel yasalar kesin midir yoksa olasılıklı olarak mı doğrudur?
- Bilimsel çalışmada bilim insanının işlevi nedir?
- Bilimin insan yaşamındaki yeri ve değeri nedir?
📚 EK BİLGİ:
- Doğrulanabilirlik= Bilimsel önermelerin olgusal yönden kanıtlanmasıdır.
- Anlamlılık= Önermelerin mantıkça veya deneysel olarak doğrulanabilir nitelik taşımasıdır.
- Paradigma= Kuramsal çerçevedir. Bilim insanının bilimsel eylemde bulunurken sahip olduğu bakış açısıdır.
- Hipotez= Doğruluğunu kanıtlamak veya yanlış olduğunu göstermek üzere ortaya atılan geçici iddialara denir.
- Kuram= Hipotezin ele alınan tüm olgular tarafından doğrulandığını göstermesi sonucunda elde edilen sonuçlar incelenen konuyu ortaya koyan kavramsal bir açıklamaya dönüşür, bu açıklama kuramdır.
- Yasa= Kuramların kesinleşmiş haline denir.
Bilim
Bilim, fiziksel dünyayı gözlem ve deney yoluyla detaylı bir şekilde inceleyen bir bilgi sürecidir. Yürüttüğü araştırmalarla olaylar ve olgular arasındaki neden-sonuç ilişkisini aydınlatmayı amaçlar. Bilim, bilim insanının gerçekleştirdiği bir faaliyettir. Bilim insanı, sahip olduğu özellikler sayesinde bu faaliyeti başarılı ve tutarlı bir şekilde yürütür.
✨Bilim insanının sahip olması gereken özellikler;
- Merak etme,
- Şüphe duyma,
- Gözlem ve ölçme yapabilme,
- Bilmeyi ve araştırmayı isteme,
- Mantıklı olma,
- Acele etmeme,
- Nesnel olma,
- Denemekten vazgeçmeme.
Bilim, temelde tarafsız bir niteliğe sahiptir. İşlediği konuları, yaptığı analizleri, elde ettiği bulguları ve varılan sonuçları net bir şekilde belirtir. Sunulan açıklamalar, herkes için evrenseldir ve bireyden bireye veya kültürden kültüre değişmez. Bilimsel bilgiler ve teoriler, konularının evrimi ve yeni keşifler veya yöntemlerin ortaya çıkmasıyla revize edilebilir veya tamamen geri çevrilebilir.
Bilimler, konu ve yöntemleri temel alınarak sınıflandırılmıştır. Buna göre bilimlerin üç sınıfa ayrıldığı gözlemlenmektedir;
- Formel Bilimler= Matematik, Mantık
- Doğa Bilimleri= Fizik, Kimya, Biyoloji, Astronomi, Coğrafya
- İnsan Bilimleri= Sosyoloji, Psikoloji, Tarih, Ekonomi, Antropoloji, Beşeri Coğrafya, Siyaset Bilimi
✨Bilime ait nitelikler;
- Akılsallık: Aklın ön planda tutulması ve akıldışı olana yer verilmemesidir.
- Mantıksallık: Verilerin akla uygun ve tutarlı olması gerekir.
- Tutarlılık: Veriler kendi içlerinde çelişmemelidir.
- Sistematiklik: Ele alınan konunun belli bir sistem içinde incelenmesi ve araştırmanın belli bir düzene dayandırılmasıdır.
- Olgusallık: Somut olanın araştırma konusu edilmesidir.
- Nedensellik: Olaylar arasındaki neden-sonuç ilişkilerinin dikkate alınmasıdır.
- Nesnellik: Bilginin tarafsız bir biçimde ve tüm insanların gözlemine açık olacak şekilde ifadelendirilmesidir.
- Evrensellik: Elde edilen verilerin tüm insanlığın kullanımına açık olmasıdır.
- Eleştirellik: Tüm verilere şüphe ile yaklaşılmasıdır.
- Birikimli İlerleme: Bilginin kendinden önceki bilgilere dayanmasıdır.
- Öngörü Sağlama: Eldeki verilere dayanarak olması mümkün olayların nasıl gerçekleşebileceklerine dair yüksek olasılıklı tahminde bulunmadır.
- Göreli Kesinlik: Bilginin aksi kanıtlanıncaya kadar doğru kabul edilmesidir.
Bilimsel Yöntem
Bilim, özünde bir bilgi sürecidir ve her bilgi biçimi spesifik bir yönteme dayanır. Gözlem, deney, eleştirel düşünce ve mantık gibi farklı yöntemlerle oluşturulan bilgi çeşitleri, bu yöntemlerin kullanılma biçimleriyle birbirinden ayrışır. Bilimsel yöntem; bilimlerin evreni betimleme ve açıklamada kullandıkları yola denir.
Bilimsel yaklaşımı diğer yaklaşımlardan ayıran özellik ise üzerine eğildiği konuda sistemli ve kontrol edilebilir bir yaklaşım benimsemesidir. Bilim insanı, konuyu incelerken bilimsel metodolojiden faydalanır ve araştırmasının her adımını ve sonuçlarına nasıl vardığını net bir şekilde belirtir.
✨Bilimsel Yöntem Basamakları;
- Problemin hissedilmesi,
- Mevcut teori ve araştırmalara bakılması,
- Ön gözlemler yapılması,
- Problemin sınırlanması, araştırma amaçlarının sorular veya hipotez halinde oluşturulması,
- Evren ve örneklemin tespiti (konuyu oluşturan obje, belge, örnek veya kişilerin belirlenmesi),
- Veri toplama araçlarının geliştirilmesi ve örneklemden gözlem, görüşme, deney veya bilgi formu gibi araçlarla (veri toplama araçlarıyla) verilerin toplanması,
- Verilerin betimlenmesi ve hipotezlerin doğrulanıp doğrulanmadığının analiz edilmesi,
- Bu bulguların mevcut teorilerle bağlarının kurulması veya yeni teoriler geliştirilmesi,
- Bulgu ve sonuçların çıkarılması,
- Önerilerin geliştirilmesi,
- Ulaşılan sonuçları dikkate alarak ve çürüyen hipotezleri değiştirerek bir üst araştırmaya
geçilmesidir.
📝 Ders Notu: Bilimsel Yöntem: Hipotez, Teori ve Kanun
Bilimin Değeri
Bilimsel bilgi, belirli bir problemi çözmek veya bir olayı açıklamak amacıyla deneylere dayalı olarak üretilen nesnel bir bilgidir. Bilim insanlarının faaliyetleri sonucunda elde ettikleri bu bilgiler, hedeflendikleri konulara olan mevcut değerlerinin yanı sıra kullanım alanlarına göre değişken değerlere sahip olabilir. Bu, bilimsel bilginin hem teorik hem de pratik değerini belirler.
Belirli bir zaman diliminde değerli kabul edilen bir bilimsel bilgi, başka bir dönemde önemsiz hale gelebilir veya tam tersi bir durum yaşanabilir. Bilimsel bilgiye olan ihtiyaç ve kullanımının değişmesi, onun değerini yükseltebilir ya da azaltabilir.
Bilimin değeri iki tartışma konusuna konu edilir: Kuramsal değer ve pratik değer. Bilimin kuramsal değeri; bilimsel düşünmenin insan zihnini sorgulayıcı, anlamaya yönelmiş ve kanıtlanmamışsa şüphe ile yaklaşmaya yöneltir. Bilimin pratik değeri; bilimin sonuçlarının insan yaşamını kolaylaştırması, yaşam kalitesini yükseltmesi, teknoloji aracılığı ile işlevselliğini göstermesidir.
Bilim ve Felsefe İlişkisi
İnsanın diğer varlıklardan ayırt edilen belirgin yönlerinden biri, çevresini ve evreni anlamaya yönelik derin bir arayış içinde olmasıdır. Bilim, olgulara ve hadiselere dayanarak bu bilgileri metodik bir yaklaşımla elde etmeye çalışırken; felsefe, daha çok teorik bir seviyede, akıl ve mantık kurallarını temel alarak bilgi üretir. Her iki alan da kendi içerisinde tutarlı bir sistemle ilerler.
Felsefe, bilimin yöntemlerini ve sonuçlarını, bu sonuçların varoluşsal ve ahlaki yansımalarını, insanın eylemleri ve değerlerle ilgili sorunları derinlemesine inceleyerek ele alır. Bilim, somut ve gözlem yoluyla algılanabilir olaylara odaklanırken felsefe, düşünsel ve ideallerle ilgili konuları kapsar. Felsefenin incelediği soyut kavramlar arasında hak, adalet, özgürlük, iyilik ve güzellik gibi kavramlar bulunmaktadır.
📚 EK BİLGİ: Bilim felsefesinde bilimi anlama konusunda iki farklı yaklaşım vardır. Bilimi bir ürün olarak gören anlayış; bilimi anlamak için sadece iç faktörlere bakılması gerektiğini savunur. Bilimi bir etkinlik olarak gören anlayış ise; bilimi anlamada dış faktörlerin dikkate alınmasını savunur.
