Tarihsel bilginin üretim sürecinde nesnel bir bakış açısı benimsenir ve gözlem ile deney dışında çeşitli bilimsel yöntemler kullanılır. Fen bilimleri ve diğer sosyal bilimlerde olduğu gibi, veriler sistematik bir şekilde toplanır ve analiz edilir. Bu süreçte, farklı bilim dallarının sunduğu bilgilerden de faydalanılır.
Tarihe Yardımcı Bilimler
Tüm bilim dalları araştırma ve çalışma yaparken diğer bilim dallarından yardım alırlar. Tarih bilimi de yaptığı araştırma ve çalışmaların, genişliği ve derinliği itibariyle ortaya çıkacak sonucun daha sağlıklı ve güvenilir olması için diğer bilim dallarından yararlanmaktadır. Tarih biliminin yararlandığı bilim dalları coğrafya, kronoloji, diplomasi, arkeoloji, heraldik, antropoloji, etnoğrafya, nümizmatik, paleografya, filoloji, epigrafi, siciliografi ve kimya olmak üzere 13’e ayrılır.
Coğrafya
- Tabiat ve yer şekillerinin insan toplulukları üzerine olan etkisini inceleyerek tarihe yardımcı olur.
- İnsan ve mekanın karşılıklı etkileşimini araştırır.
Kronoloji
- Geçmişten günümüze meydana gelen olgu ve olayların zamanını belirleyerek sıralar.
Diplomasi
- Siyasi belgelerin cins, içerik ve şekil olarak değerlendirmesini yapar. Resmi belgeleri inceler.
Arkeoloji
- Toprak ve su altında kalmış eserlerin bulunup incelenmesini sağlar
- Yazıdan önceki dönem hakkında bilgi ve fikir sahibi olmamızı sağlar
Heraldik
- Geçmişten günümüze kadar gelmiş olan devletlerin armalarını inceler.
Antropoloji
- İnsan ırkını inceler ve kültürel gelişimini araştırır.
- İki gruba ayrılır:
- a) Fiziki Antropoloji: Irkları inceler.
- b) Kültür Antropolojisi: Toplumların kültürel yapısını inceler.
Etnografya
- Toplumların örf, adet, gelenek görenek ve yaşayış biçimlerini inceler.
Nümizmatik
- Tarih içerisinde basılan ve kullanılan paraları inceler.
Paleografya
- Eski yazılar bilimidir.
- Yazıları, alfabeleri ve bunların zaman içerisindeki değişimlerini inceler.
Filoloji
- Dillerin tarihini, gelişimini ve değişimini araştıran bilim dalıdır.
Epigrafi
- Kitabeleri inceleyen bilim dalıdır.
Siciliografi
- Resmi belgelerde bulunan mühürleri inceler.
Kimya
- Karbon14 yöntemi ile elimizde bulunan eserin yaşını öğrenmemizi sağlar.
⭐Tarih biliminin diğer bilimlerden farkları;
- İnsanı tüm yönüyle ele alır.
- Deney, gözlem ve tekrar yöntemlerinden faydalanamaz.
- Genel kuralları yoktur.
- Belgelere dayanır.
Tarihin Kaynakları
Tarihçiler, tarihsel bilginin üretim sürecinde çeşitli kaynaklardan yararlanır. Bu kaynaklar genellikle birinci elden ve ikinci elden kaynaklar olarak ikiye ayrılır. Birinci elden kaynaklar, olayların yaşandığı dönemde ya da hemen sonrasında oluşturulan orijinal belgelerdir. İkinci elden kaynaklar ise, olayların yaşanmasından uzun bir süre sonra, birinci elden kaynaklara dayanılarak hazırlanmış bilgilerdir.
Tarihin kaynakları ayrıca şu şekilde sınıflandırılır: sözlü kaynaklar (efsaneler, destanlar, menkıbeler vb.), yazılı kaynaklar (tabletler, kitabeler, kronikler, fermanlar, beratlar, kitaplar vb.), sesli ve görüntülü kaynaklar (resimler, fotoğraflar, filmler, video kayıtları vb.) ve eşya ile nesneler (arkeolojik buluntular, tarihî objeler ve eserler).
Ana Kaynak
- Tarihi olaylar hakkında aracısız bilgi veren kaynaklardır.
- Olayı doğrudan yaşayan, gören veya o dönemde yaşamış kişilerin verdiği bilgilerdir.
Birinci Elden Kaynaklar
- Olayın geçtiği döneme ait belge veya buluntulardır: Kitabe, ferman, abide, arkeolojik buluntu, para vb.
- Ana kaynaklardır.
İkinci Elden Kaynaklar
- Olayın geçtiği döneme yakın ya da olayın yaşandığı dönemden edinilen bilgilerle ortaya çıkarılan eserlerdir.
- Sözlü kaynaklar= Efsaneler, hikayeler, destanlar vb. kaynaklardır.
- Yazısız kaynaklar= Taş, toprak veya madenlerden yapılan her türlü heykel, anıtlar, silahlar gibi eserlerdir.
- Yazılı kaynaklar= Taş, kil, tablet, kemik gibi maddelerin üzerine yazılan kaynaklardır.
- Sesli ve görüntülü kaynaklar= Fotoğraflar, videolar ve filmlerdir.
Kaynakların Sınıflandırılması
Kaynaklar ; sözlü kaynaklar, yazılı kaynaklar, sesli ve görüntülü kaynaklar, gerçek eşya ve nesneler olmak üzere 4’e ayrılır.
- Sözlü Kaynaklar
- Halk arasında ağızdan ağıza söylenerek günümüze kadar ulaşmış anonim bilgilerdir. (Destanlar, efsaneler, atasözleri, menkıbeler, mitoslar vs.)
- Yazılı Kaynaklar
- Tarih devirlerinin aydınlatılmasında kullanılan kaynaklardır.(Tabletler, kitabeler, fermanlar, beratlar, kanunlar vb.)
- Sesli ve Görüntülü Kaynaklar
- Resimler, fotoğraflar, filmler, video bantları vb.
- Gerçek Eşya ve Nesneler
- Arkeolojik buluntular ile tarihi eşya ve nesneler.
Tarihçiler genellikle ilgi duydukları veya merak ettikleri konular üzerine araştırma yapmayı tercih ederler. Tarihsel bilginin üretim sürecinde, öncelikle araştırılmak istenen konuyla ilgili bir problem tanımlanır. Ardından bu araştırma probleminin zaman, mekan ve içerik açısından sınırlarını belirlemek amacıyla sorular sorulur. Hem soruların oluşturulması hem de yanıtların aranması aşamalarında planlı bir şekilde hareket edilir.
Tarihçiler, seçtikleri konu veya araştırma problemi doğrultusunda ilgili kaynakları tarar ve kullanılabilir olanları seçer. Bu süreçte kütüphaneler, arşivler, müzeler, tarihi yerler ve internet siteleri üzerinden kapsamlı bir araştırma yapılır. Toplanan bilgiler, sınıflandırıldıktan sonra eleştirel bir yaklaşımla incelenir ve konuyla ilgili veriler tespit edilir. Eğer mevcut kaynaklardan elde edilen bilgiler yetersizse, başka kaynaklara başvurularak yeniden bilgi toplama süreci gerçekleştirilir.
Tarihsel bilginin üretim sürecinde kullanılacak kaynaklar, doğruluk ve güvenilirlik açısından titizlikle değerlendirilmelidir; kaynaktaki bilgilerin güvenilir olup olmadığı dikkatlice belirlenmelidir. Ayrıca, farklı perspektiflerden gelen çeşitli kaynakların kullanılması, ortaya konan tarihsel bilginin güvenilirliğini ve geçerliliğini artıracaktır.
Tarihçiler, kaynakları inceleme ve sorgulama aşamasında bilimsel yöntemler kullanmalıdır. Kaynakların türü, yazarı, tarihi, oluşum biçimi, konumu, dijital kimliği ve uzantısı gibi temel özellikler incelenmelidir. Ardından, bu kaynaklarda herhangi bir çelişki, tutarsızlık, belirsizlik, propaganda, önyargı veya manipülasyon olup olmadığı tespit edilmeli; kaynaklar sınırlılık, geçerlilik ve güvenilirlik bakımından sorgulanmalıdır.
Tarihçiler, çalışmalarını ortaya koymadan önce kaynaklardan elde ettikleri kanıt ve bilgileri eleştirel bir yaklaşımla yorumlamalı ve bu bilgileri araştırma sorusu çerçevesinde değerlendirmelidir. Bu süreçte, kaynaklardaki içeriğin ana teması ile birlikte, bahsedilen kişi, yer ve zaman gibi unsurların özellikleri belirlenmelidir. Kaynaklarda geçen olay ve olgulara ilişkin tüm bilgiler ortaya konmalı; elde edilen kanıt ve veriler, olayın yaşandığı dönemin koşulları dikkate alınarak yorumlanmalıdır.
Tarihçiler, özgün ve bilimsel bir eser ortaya koyarken yararlandıkları kaynaklara atıfta bulunmalı ve bu kaynakları çalışmanın kaynakça bölümünde belirtmelidir. Kaynakçanın gösterilmesi, yapılan araştırmanın güvenilirliğini artırdığı gibi bilimsel ve mesleki etik açısından da zorunludur.
