Kelime, kendi başına anlamlı olan yapıdır. Kelimelerin birden çok anlamı bulunabilir. Sözcükte anlam konusunda kelimelerin yazılışları, okunuşları, anlamları, dilimizdeki atasözü ve deyimlerine değineceğiz. Sözcükte anlam konusunu toplam 16 başlık altında inceleyeceğiz.
Gerçek (Temel) Anlam
Gerçek anlam bir kelimenin ilk akla gelen ve sözlükteki ilk anlamıdır.
Örnekler:
- Sınavdan yüksek puan almışım. (başarı değeri)
- Bu hediye benim için çok değerli. (bir şeyin önemli olduğu, kıymetli)
- Yediği mandalina boğazına takıldı.
Yan Anlam
Bir kelime kendi anlamını tam kaybetmez ancak yeni bir anlam kazanır.
Örnekler:
- Masanın ayağı kırıldı. (insan uzvu olan ayak kelimesi masanın yerden yüksekte durmasını sağlayan tahtaya benzetilmiştir.)
- Dağın eteklerinde bile kar var.
- Arabanın burnu biraz dışarıda kaldı.
Mecaz Anlam
Bir kelimenin benzetme yoluyla kendi anlamını kaybedip yeni bir anlam kazanmasına mecaz anlam denir.
Örnekler:
- Öğretmenimiz gerçekten de çok sıcak davranıyor. (sıcaklık bildiren sıcak kelimesi samimi anlamında kullanılmıştır.)
- İşten geldikten sonra saat akıp gidiyor.
- Hava şartları bu aylarda çok sert oluyor.
Terim Anlam
Bir kelimenin sanat, bilim gibi alanlara özgü kullanıldığı anlama terim anlam denir.
Örnekler:
- Eşkenar üçgenin bir açısı 60 derecedir.
- Yamuğun bir köşesinden doğru çizersen soruyu çözebilirsin.
- İzlediğimiz maçta çok sık taç atışı kullanıldı.
Somut Anlam
Somut anlam, beş duyu organımızdan en az biri ile algıladığımız varlıkları tanımlamak için kullanılır.
Örnekler:
- Hava bugün çok soğuktu.
- Dolabın kapağı sertmiş.
- Kivi çok ekşi olduğu için yiyemedim.
- Yaptığın yemek çok tuzlu olmuş.
- Çorba çok sıcak.
- Rüzgar çok hızlı esiyor.
- Telefonunun parlaklığı çok yüksek.
Soyut Anlam
Soyut anlam, beş duyu organımızdan herhangi biri ile algılayamadığımız kavramları tanımlamak için kullanılır.
Örnekler:
- Özledim seni, uzun zamandır görüşemedik.
- Trafik kazası geçirdiğini duyunca çok üzüldüm.
- Seni iyi gördüğüme sevindim.
- Bana karşı kin besliyor.
- Bu şakanın intikamını benden kesinlikle alacaktır.
- Gerçekten de akıllı bir kızmış.
- Sınavda beni geçmek için hırs yaptı.
Nicel Anlam
Sayılabilen veya ölçülebilen kelimelere nicel anlamlı kelimeler denir.
Örnekler:
- Araba ile duvar arasında büyük bir boşluk var.
- Ağacın dalı çarpmam çünkü benim kafamdan uzakta.
- Marketten getirdiği poşetler çok ağırdı.
- Koltuğun yastıkları çok küçükmüş.
- Aldığım çantanın içi gerçekten de çok geniş.
Nitel Anlam
Sayılamayan veya ölçülemeyen kelimelere nitel anlamlı kelimeler denir.
Örnekler:
- Arkadaşın çok samimi gözüküyor.
- Köpek çok sevimliymiş.
- Bugün hiç mutlu gözükmüyorsun.
- Çok güzel bir pantolon almış.
- Ailen ne kadar da sıcak davranıyor.
Eş Anlamlı Kelimeler
Eş anlamlı kelimelerin yazılış ve okunuşları farklıdır ancak anlamları aynıdır.
Örnekler:
- hayal – düş
- mektep – okul
- hekim – doktor
- tutsak – esir
- beyaz – ak
- temiz – pak
- nesir – düzyazı
- dil – lisan
- söz – laf
- kelime – sözcük
- tayyare- uçak
Eş Sesli (Sesteş) Kelimeler
Eş sesli kelimelerin yazılış ve okunuşları aynıdır ancak farklı anlamları vardır.
Örnekler:
- Sarı defteri almış. (almak fiili)
- Utanınca yanakları al oluyor. (kırmızı renk)
- Kazı ekibi yakında burada olur. (Kazmak fiilinden türemiştir.)
- Kaz gelecek yerden tavuk esirgenmez. (Kümes hayvanı)
- Dizimi koltuğa çarptım. (uyluk kemiği ile alt bacağımızda bulunan kemiklerin eklem yeri)
- Kitaplığa kitapları çok güzel dizmişsin. (dizmek fiili)
Zıt (Karşıt) Anlamlı Kelimeler
Örnekler:
- az – çok
- derin – sığ
- aşağı – yukarı
- sağ – sol
- acı – tatlı
- büyük – küçük
- açık – kapalı
- dolu – boş
NOT: Zıt anlamlı kelimeler ile bir kelimenin olumsuzu karıştırılmamalıdır.
- Düzenli – düzensiz (Zıttı değildir, olumsuzudur.)
- Gitmek – gitmemek
- Bakımlı- bakımsız
Yakın Anlamlı Kelimeler
Yakın anlamlı kelimelerin yazılışları ve okunuşları birbirinden farklıdır. Eş anlamlı kelimelere benzerler ancak kelimeler arasında küçük anlam farklılıkları bulunduğu için eş anlamlı kelime değil yakın anlamlı kelime olarak adlandırılırlar.
Örnekler:
- eş – dost – ahbap – arkadaş
- doğru – dürüst
- stres – gerginlik
- yalan – yanlış
- bakmak – seyretmek
- söylemek – demek – konuşmak
Yansıma Kelimeler
Yansıma kelimeler, canlı veya cansız vardıkların çıkardığı seslerin taklididir. Yansıma kelimeler ikileme şeklinde de kullanılabilir.
Örnekler:
- Yanımda birkaç kez hapşırdı.
- Telefon zır zır çalıyor.
- Yapraklardan haşur huşur sesler geliyor.
- Şır şır su sesi geliyor kulağıma.
- Sivrisinek kulağımın dibinde vız vız dolaşıyor.
- Ağaç dallarını kırarken çatır çutur sesler geliyor.
- Kapı gıcırdıyor bu yüzden yağlanması gerekiyor.
- Geceleri çok yüksek sesle horluyormuşum.
- Tenceredeki su fokur fokur kaynıyor senin haberin yok.
İkilemeler
İkilemeler bir kelimenin anlamını güçlendirmek için kullanılabilir. İkilemeler birçok şekilde oluşabilir. İkilemelerin arasına noktalama işareti koyulmaz.
Örnekler:
- Yerler pırıl pırıl oldu.
- Bana oradan sandalye mandalye uzat.
- Benimle ileri geri konuşuyor.
- Yol tarifini yarım yamalak hatırlıyorum.
- Biz bize konuşsak daha iyi olur bu konuyu.
Deyim
Deyimler kalıplaşmış kelimelerden oluşur, genellikle mecaz anlamda kullanılırlar. Deyim içinde yer alan bir kelime eş anlamlısı ile değiştirilemez.
Örnekler:
- Dediklerime hiç kulak asmıyorsun.
- Yaptığın hareketler gözüme batıyor.
- Evi satmam için çok dil döktü.
- Eski bayramları mumla arıyoruz.
- Dünkü olayı da tatlıya bağladık.
- Biz bu yola baş koyduk.
Atasözü
Atasözleri nasihat ve öğüt içeren uzun gözlemler sonucunda kalıplaşmış ifadelerdir.
Örnekler:
- Bal tutan parmağını yalar.
- Eğer bir duruma katkı veriliyorsa, kişi o durumdan kendi çıkarı için de yarar sağlayabilir.
- Fazla mal göz çıkarmaz.
- Fazla mal kişiye zarar vermez. Bundan dolayı elden çıkarılmamalıdır. Şimdi gereksinmenin üstünde görülen malın ileride fazla olmadığı anlaşılabilir.
- Görünen köy kılavuz istemez.
- Ortada apaçık duran bir gerçeği açıklamak gerekmez
- Hamama giren terler.
- Bir işe girişen kimse, o işin güçlüklerini, sıkıntılarını ve masraflarını göze almalıdır
