Osmanlı Devleti, 1453’te İstanbul’un fethiyle birlikte küçük bir beylikten dünya çapında bir imparatorluğa dönüşme sürecine girdi. Bu dönemde devletin yönetim yapısı ve ordu teşkilatı büyük değişimler geçirdi. Fatih Sultan Mehmet’ten başlayarak padişahlar, devleti daha güçlü ve merkezi bir yapıya kavuşturmak için önemli reformlar yaptılar. Bu reformlar sayesinde Osmanlı Devleti, 16. ve 17. yüzyıllarda dünyanın en güçlü devletlerinden biri haline geldi.
Osmanlı Devleti’nin Yönetim Yapısındaki Değişim
Kuruluş Dönemi’nden Klasik Döneme Geçiş
Osmanlı Devleti kurulduğunda küçük bir beylikti. Ancak zamanla genişleyip büyüdükçe, eski beylik yönetim sistemi yetersiz kalmaya başladı. Bu nedenle devlet yönetiminde köklü değişiklikler yapıldı.
Veraset Sistemi ve Hanedan Politikaları
Osmanlı’da tahta kimin geçeceği konusu her zaman önemli bir mesele olmuştur. Başlangıçta kardeş katli (bir şehzadenin tahta geçtikten sonra kardeşlerini öldürmesi) uygulaması vardı. Bu sistem acımasız görünse de, taht kavgalarını ve iç savaşları önlüyordu.
I. Murad döneminde veraset sisteminde ilk değişiklikler yapıldı. Daha sonra Fatih Sultan Mehmet, kardeş katli uygulamasını kanunlaştırdı. Fatih’in kanunnamesinde “Evladımdan her kimesneye saltanat müyesser ola, karındaşların nizam-ı alem için katl etmek münasiptir” deniliyordu. Yani tahta geçen padişah, devletin düzeni için kardeşlerini öldürebilirdi.
Daha sonra ekber ve erşed sistemi (en büyük ve en olgun şehzadenin tahta geçmesi) uygulanmaya başlandı. Bu sistemde hanedanın en yaşlı üyesi padişah oluyordu.
Sancağa Çıkma Uygulaması
Osmanlı şehzadeleri, yönetim tecrübesi kazanmaları için sancağa çıkma denilen bir uygulamaya tabi tutulurdu. Şehzadeler belirli bir yaşa geldiklerinde, kendilerine verilen sancaklarda (eyaletlerde) vali olarak görev yaparlardı. Bu sayede devlet yönetimi konusunda deneyim kazanırlardı.
Örneğin, Kanuni Sultan Süleyman henüz şehzadeyken Manisa sancağında valilik yapmıştı. Burada kazandığı tecrübe, padişah olduktan sonra devleti yönetmesinde ona büyük kolaylık sağlamıştı. Ancak 17. yüzyıldan itibaren bu uygulama terk edildi ve şehzadeler sarayda kapalı tutulmaya başlandı.
Fatih Kanunnameleri ve Devlet Teşkilatının Yeniden Düzenlenmesi
Fatih Sultan Mehmet, İstanbul’u fettikten sonra devlet teşkilatını baştan aşağı yeniden düzenledi. Fatih Kanunnamesi (devlet teşkilatını düzenleyen yazılı kurallar) ile devletin nasıl yönetileceği yazılı kurallara bağlandı. Bu kanunnameler, devlet görevlilerinin görev ve yetkilerini, saray protokolünü ve devlet işleyişini ayrıntılı olarak düzenliyordu.
Topkapı Sarayı ve Merkez Teşkilatı
Fatih Sultan Mehmet, İstanbul’da yaptırdığı Topkapı Sarayı’nı devletin yönetim merkezi haline getirdi. Saray iki ana bölümden oluşuyordu:
Birun (Dış Saray): Sarayın kamusal alanıydı. Divan toplantıları burada yapılırdı. Devlet görevlileri ve ziyaretçiler bu bölüme girebilirdi. Birinci, ikinci ve üçüncü avlular birun bölümündeydi.
Enderun (İç Saray): Padişahın özel yaşam alanı ve aynı zamanda önemli bir eğitim merkeziydi. Devşirme yoluyla toplanan yetenekli çocuklar burada eğitilir, devletin üst kademelerine yetiştirilirdi. Enderun’da saray ağaları, has oda, hazine, seferli koğuşu gibi bölümler bulunurdu.
Dîvân-ı Hümâyun ve İdari Yapı
Dîvân-ı Hümâyun (devletin en yüksek karar organı), Osmanlı Devleti’nin en önemli yönetim kurumuydu. Haftada dört gün (Cumartesi, Pazar, Pazartesi, Salı) toplanırdı. Divanda devletin en önemli meseleleri görüşülür, kararlar alınırdı.
Divanda üç temel sınıftan görevliler bulunurdu:
Seyfiye Sınıfı
Askerî görevlilerden oluşan bu sınıfın başında veziriazam (sadrazam) bulunurdu. Veziriazam, padişah adına divana başkanlık eder, devletin yönetiminden sorumluydu. Diğer vezirler de bu sınıftandı. Seyfiye sınıfı mensupları kılıç kuşanır, askerî üniformalar giyerdi.
Kalemiye Sınıfı
Devletin yazışmalarından ve mali işlerinden sorumlu olan bu sınıfın başlıca görevlileri şunlardı:
- Nişancı: Padişah tuğrasını çeker, fermanları yazardı.
- Defterdar: Devletin mali işlerinden sorumluydu.
- Reisülküttap: Dış işlerinden ve yazışmalardan sorumluydu.
Kalemiye sınıfı, tımar defterlerini tutar, vergi kayıtlarını düzenler, devletin tüm yazılı işlerini yürütürdü.
İlmiye Sınıfı
Din ve hukuk işlerinden sorumlu olan bu sınıfın başlıca görevlileri:
- Şeyhülislam: Din işlerinin en üst makamı
- Kazasker: Askeri davalara bakan en yüksek kadı
- Kadılar: Şehir ve kasabalarda hukuki işleri yürüten görevliler
Taşra Teşkilatı
Osmanlı Devleti, geniş topraklarını yönetmek için etkili bir taşra teşkilatı kurmuştu. Bu teşkilat şu birimlerden oluşuyordu:
Eyaletler
En büyük idari birimlerdi. Üç türlü eyalet vardı:
- Salyaneli eyaletler: Vergi gelirlerinin tamamını merkeze gönderen eyaletler
- Salyanesiz eyaletler: Gelirlerinin bir kısmını kendi ihtiyaçları için kullanan eyaletler
- İmtiyazlı eyaletler: Özel statüye sahip eyaletler (Mısır, Bağdat gibi)
Rumeli ve Anadolu beylerbeyilikleri en önemli eyaletlerdi. Her eyaletin başında bir beylerbeyi bulunurdu.
Sancaklar ve Kazalar
Eyaletler sancaklara, sancaklar da kazalara ayrılırdı. Her sancağın başında bir sancakbeyi, her kazanın başında bir kadı bulunurdu. Kadılar hem hukuki işleri yürütür hem de belediye hizmetlerini denetlerdi.
Osmanlı Ordu Yapısındaki Değişim
Kapıkulu Ordusu
Osmanlı ordusunun en önemli bölümünü Kapıkulu Askerleri (merkeze bağlı, maaşlı profesyonel ordu) oluşturuyordu. Bu askerler sürekli silah altında bulunur, düzenli maaş alırdı.
Yeniçeri Ocağı
Yeniçeriler, Osmanlı ordusunun en ünlü birliğiydi. Devşirme (Hristiyan çocukların devlet hizmetine alınması) sistemiyle toplanan çocuklardan oluşurdu. Bu çocuklar küçük yaşta ailelerinden alınır, İslam dinine geçirilir ve asker olarak yetiştirilirdi.
Yeniçerilerin sayısı zamanla büyük artış gösterdi:
- 1527’de: 7.886 yeniçeri
- 1669’da: 53.849 yeniçeri
Bu artışın nedenleri arasında savaşların artması, iç güvenlik ihtiyacı ve yeniçerilerin siyasi güç kazanması vardı.
Altı Bölük Halkı
Sarayın süvari birlikleri olan Altı Bölük Halkı, padişahın muhafızlığını yapardı. Sipahi, silahtar, sağ ve sol ulufeciler, sağ ve sol garipler olmak üzere altı bölükten oluşurdu.
Eyalet Askerleri
Tımar Sistemindeki Değişim
Tımar Sistemi (toprak karşılığı askerî hizmet), Osmanlı’nın temel asker toplama yöntemiydi. Sipahiler, kendilerine verilen toprakların (dirlik) geliri karşılığında savaş zamanı askerleriyle birlikte orduya katılırdı.
Ancak 16. yüzyıldan itibaren bu sistem bozulmaya başladı. Mali krizler nedeniyle dirlikler iltizam (vergi toplama hakkının satılması) yoluyla verilmeye başlandı. Bu da tımarlı sipahi sayısının azalmasına neden oldu.
Cebelü Birlikleri
Cebelü (tımarlı sipahilerin yanındaki yardımcı askerler), sipahilerin kendi imkanlarıyla yetiştirdiği askerlerdi. Ancak ateşli silahların yaygınlaşmasıyla birlikte önemleri azaldı.
Ateşli Silah Teknolojisi
- yüzyılda ateşli silahların yaygınlaşması, Osmanlı ordusunda köklü değişikliklere yol açtı.
Topçu Ocağı
Osmanlılar, top teknolojisini çok iyi kullandılar. İstanbul’un fethinde kullanılan devasa toplar bunun en güzel örneğidir. Topçu Ocağı’nda:
- Kuşatma topları: Kale duvarlarını yıkmak için
- Sahra topları: Açık savaşlarda kullanmak için
Barut teknolojisi ve top döküm konusunda Osmanlılar döneminin en ileri seviyesindeydi.
Askerî İnkılap ve Etkileri
Ateşli silahların yaygınlaşması:
- Piyade askerlerinin önemini artırdı.
- Ağır zırhlı süvarilerin etkisini azalttı.
- Savaş taktiklerini tamamen değiştirdi.
- Kale mimarisinde değişikliklere yol açtı.
Osmanlı Donanması
Osmanlı Devleti, özellikle Akdeniz’de güçlü bir donanmaya sahipti.
Tersane-i Âmire
İstanbul’daki Tersane-i Âmire, döneminin en büyük gemi üretim merkezlerinden biriydi. Burada yılda onlarca gemi üretilirdi.
Kadırgadan Kalyona Geçiş
Başlangıçta kürekli kadırgalar kullanan Osmanlı donanması, 17. yüzyıldan itibaren yelkenli kalyonlara geçmeye başladı. Bu değişim, okyanus seferlerine çıkabilmek için gerekliydi.
XVI-XVII. Yüzyıl Dönüşümleri
Harem Dairesinin Güçlenmesi
16. yüzyıldan itibaren saray kadınları siyasette daha etkili olmaya başladı. Hürrem Sultan’ın Topkapı Sarayı haremine yerleşmesi bu değişimin başlangıcıydı. Valide sultanlar (padişah anneleri) devlet yönetiminde söz sahibi oldular.
Kafes Sistemi
17. yüzyılda şehzadelerin sancağa çıkma uygulaması sona erdi. Bunun yerine kafes sistemi başladı. Şehzadeler sarayda özel dairelerde kapalı tutuldu. Bu durum, padişah olduklarında tecrübesiz olmalarına neden oldu.
Bürokrasinin Özerkleşmesi
Kalemiye sınıfı giderek güçlendi. Özellikle reisülküttaplar (dışişleri bakanı gibi) diplomatik görevlerde önemli roller üstlendi. Bürokrasi, padişahtan bağımsız karar alabilen bir güç haline gelmeye başladı.
Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Dîvân-ı Hümâyun: (⭐⭐⭐) Osmanlı Devleti’nin en yüksek yönetim ve yargı organı. Veziriazamın başkanlığında haftada dört gün toplanır, devletin önemli kararlarını alırdı. Günümüzdeki bakanlar kuruluna benzetilebilir.
- Kapıkulu Askerleri: (⭐⭐⭐) Doğrudan padişaha bağlı, devlet hazinesinden düzenli maaş alan profesyonel askerler. Yeniçeriler ve Altı Bölük Halkı bu gruba dahildi. Günümüzdeki profesyonel ordulara benzer.
- Tımar Sistemi: (⭐⭐⭐) Askerlere toprak geliri verilerek karşılığında savaş zamanı asker getirmelerini sağlayan sistem. Sipahi, aldığı toprağın büyüklüğüne göre yanında asker (cebelü) getirirdi. Bu sistem hem vergi toplamayı hem asker teminini sağlardı.
- Devşirme: (⭐⭐) Hristiyan ailelerin erkek çocuklarının belirli aralıklarla toplanıp Müslüman yapılarak devlet hizmetinde yetiştirilmesi sistemi. En yetenekliler sarayda eğitilir, diğerleri yeniçeri olurdu.
- Fatih Kanunnamesi: (⭐⭐) Fatih Sultan Mehmet’in çıkardığı, devlet teşkilatını ve işleyişini düzenleyen kapsamlı kanunlar. Osmanlı’nın yazılı anayasası gibi işlev görürdü.
- Ekber ve Erşed Sistemi: (⭐⭐) Hanedanın en yaşlı ve olgun üyesinin tahta geçmesi kuralı. Kardeş katli uygulamasından sonra benimsenen bu sistem, taht kavgalarını azaltmayı amaçlıyordu.
- Enderun: (⭐) Topkapı Sarayı’nın padişaha ait iç bölümü. Aynı zamanda devşirme çocuklarının eğitildiği, devlet adamlarının yetiştirildiği önemli bir eğitim kurumuydu.
- Cebelü: (⭐) Tımarlı sipahilerin savaşa götürmek zorunda oldukları yardımcı askerler. Tımarın büyüklüğüne göre sayıları değişirdi.
