Mekânın Sembolik Dili: Harita

Mekan; doğal ve insan yapımı unsurların bir araya gelmesiyle oluşan bir bütündür. “Burası nasıl bir yer?” ve “Bu yer nerede?” sorularına yanıt verir, çevresel ve coğrafi özellikleri tanımlar. İnsan, varoluşundan itibaren yaşadığı yeri anlamlandırmaya ve çevresini bir bütün olarak algılamaya çalışmıştır. Mekana dair bilgileri organize ederek bunları daha anlaşılır hale getirmek için çizim yöntemlerine başvurmuştur. Coğrafi özellikleri betimleyen bu çizimler zamanla haritaların gelişmesine yol açmıştır.

Harita; yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün kuşbakışı görünüşünün, belirli bir ölçek ile küçültülerek, bir düzlem üzerine aktarılması ile elde edilen çizimlere denir. Harita bilimine ise kartoğrafya adı verilmektedir.

Haritalarda görülenler gerçeğe az ya da çok benzerdir. Bunun nedeni Dünya’nın şeklinin yuvarlak olmasıdır. Haritalarda oluşan bozulmaların veya hataların temel nedeni budur. Bunun dışında; ölçeklendirme yapılması, yer şekillerinin düz olmaması ve engebeli/yüksek olması haritalardaki bozulmaların diğer nedenleridir.

Harita çizimi yapılırken dikkat edilmesi gereken bazı unsurlar vardır. Öncelikle belirlenmesi gereken ilk unsur haritanın kullanım amacının belirlenmesidir. Aynı zamanda çizilecek yerin enlem ve boylam derecelerinin belirlenmesi, çizilecek yerin kapladığı alanın bilinmesi, ölçek oranının belirlenmesi, kullanılacak sembol ve işaretlerin belirlenmesi, çizim yönteminin belirlenmesi gerekmektedir.

✨NOT:

• Bir haritanın, harita özelliğini taşıyabilmesi için gereken koşullar;
  • Kuşbakışı olarak çizilmesi, (Kuşbakışı, çizilen alanın tam tepeden görünüşüne verilen addır)
  • Ölçekli olması, (Haritalardaki küçültme oranlarına ölçek adı verilir)
  • Bir düzleme aktarılmış olmasıdır. (Dünyanın yuvarlak olmasından dolayı düzleme tam olarak aktarılamaz, gerçeğe az ya çok benzer hali düzleme aktarılabilir)

📚EK BİLGİ:

• Kroki= Bir yerin kuşbakışı görünümünün ölçeksiz olarak ve kabataslak şekilde düzleme aktarılmasıdır. Plandan en önemli farkı, ölçeksiz olmasıdır.
• Plan= Bir yerin kuşbakışı görünümünün ölçekli olarak düzleme aktarılmasıdır. Ölçeği 1/20.000’e kadar olan çizimlerdir. Küçültme oranı en az olan haritalardır. Büyük ölçekli harita grubuna dahildir. En ayrıntılı çizimlerdir. Mimarlık, mühendislik, kadastro ve ulaşımda kullanılırlar.

Haritalar Nasıl Okunur?

Haritalardan gerektiği gibi faydalanabilmek için harita üzerinde bazı unsurların bulunması gerekir.
Bu unsurlara haritanın elemanları denir. Bunlar; haritanın başlığı, koordinat sistemi, yön oku, lejant
ve ölçektir.

• Başlık= Haritanın hangi amaçla hazırlandığını gösteren işarettir.
• Yön İşareti= Yön belirlemede kullanılan işarettir.
• Lejant= Harita anahtarıdır. Haritalarda kullanılan işaret ve sembollerin ne anlama geldiğini gösteren tablodur. Haritaların kolay anlaşılmasını sağlar.
• Ölçek= Haritalardaki küçültme oranıdır. Haritanın kullanım amacına ve çizilecek yerin alanına göre belirlenmesi gerekir.
• Koordinat Sistemi= Paralel ve meridyenlerdir. Ekvator ve Greenwich’e göre konumunu gösteren işaretlerdir.

Harita Türleri

Bilgi edinme ya da iletme amacıyla kullanılan farklı türde haritalar bulunmaktadır. Haritaları birbirinden ayıran temel özelliklerden biri, kullanım amaçlarına göre içerdiği coğrafi bilgilerdir. Örneğin, siyasi haritalar ülkelerin ve illerin sınırlarını gösterirken, jeomorfoloji haritaları yer şekilleri hakkında bilgi verir. Haritalar, kullanım amaçlarına göre iki ana gruba ayrılır: genel haritalar ve tematik haritalar.

Coğrafi Koordinatlar

Coğrafi konum, herhangi bir noktanın Dünya’daki yerini coğrafi koordinatlar ve coğrafi oluşumlar yardımıyla belirlenmesine denir. Kısacası coğrafi konum, bir ülkenin dünya üzerinde bulunduğu yerdir.

📚EK BİLGİ: Koordinat sistemi, paralel ve meridyen çizgilerinden oluşan sisteme denir. Diğer adı grid sistemidir.

Coğrafi konum; mutlak (matematik) ve göreceli (özel) konum olmak üzere ikiye ayrılır.

Enlem

Yeryüzündeki bir noktanın Ekvator’a olan açısal uzaklığına enlem denir.

• Enlem derece (°) dakika (‘) ve saniye (“) cinsinden ifade edilir. Örneğin Ankara; 39° 56’ 25’’ Kuzey enlemindedir.
• Ekvator’un kuzeyindeki enlemlere kuzeyenlemleri, güneyindeki enlemlere güney enlemleri denir.
• Ayrıca 0° ile 23°27’ arasındaki enlemlere alçak enlemler, 23°27’ ile 66°33’ arasındaki enlemlere orta enlemler, 66°33’ ile 90° arasındaki enlemlere yüksekenlemler denir.
• Enlem etkisi ile Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe;
  • Güneş ışınlarının düşme açısı küçülür.
  • Cisimlerin gölge boyları uzar.
  • Sıcaklık azalır.
  • İklim, bitki örtüsü, tarım ürünleri ve toprak türleri farklılaşır.
  • Deniz sularının tuzluluk oranları azalır.
  • Kalıcı kar alt sınırı alçalır.
  • Tarım, orman ve yerleşme üst sınırları alçalır.
  • Dünya’nın çizgisel hızı azalır.
  • Yer çekimi artar.
  • Gece ve gündüz süre farkı artar.
  • Nüfus ve yerleşme özelliklerini etkiler.

Boylam

Yeryüzündeki herhangi bir noktanın başlangıç meridyenine açısal uzaklığına boylam denir.

• Boylam, derece (°), dakika (‘) ve saniye (“) olarak ifade edilir. Örneğin Ankara; 32° 49’ 54’’ Doğu boylamındadır.
• Boylam sadece yerel saat ve mutlak konum belirlemede etkilidir.
• Aynı boylam üzerindeki bütün noktaların başlangıç meridyenine olan açısal uzaklıkları yani derece olarak uzaklıkları aynıdır.
• Aynı boylam üzerindeki bütün noktaların yerel saati aynıdır.
• Fakat aynı boylam üzerindeki noktalarda ekinoks günleri hariç Güneş aynı anda doğmaz ve aynı anda batmaz.

Yerel Saat

Bir yerin kendine özgü saatine yerel saat denir. Farklı meridyenler üzerindeki noktaların yerel saatleri de farklıdır. Dünya’nın Güneş karşısındaki konumu eksen hareketinden dolayı sabit kalmadığından dolayı Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın da yerel saati sürekli değişecektir. Dünya eksen hareketini batıdan doğuya doğru yaptığından dolayı doğuda bulunan bir noktanın yerel saati batıda bulunan bir noktanın yerel saatinden daha ileri olacaktır. Bu iki noktanın Güneş’i farklı zamanlarda görmesinden dolayı aralarında zaman farkı oluşur ve oluşan bu zaman farkına “yerel saat farkı” denir. Söz konusu iki nokta arasındaki uzaklık ne kadar fazlaysa yerel saat farkları o oranda fazla olacaktır.

Ortak Saat (Ulusal Saat)

Bir ülkenin kendisine uygun bir meridyenin yerel saatini bütün ülke içerisinde ortaklaşa kullanılmasıyla oluşan saate denir. Yerel saat farklarının ortaya çıkardığı karışıklığın giderilmesi, sosyal ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi, haberleşme ve ulaşım gibi hizmetlerin hızlı ve düzenli şekilde sağlanması amacıyla ulusal saatler oluşturulmuştur.

📎Türkiye’nin Ulusal Saati= Türkiye’de 45° doğu meridyeninin yerel saati, ortak saat olarak kullanılır.

Uluslararası Saat Dilimleri

Greenwich’in 7° 30’ batı ve 7° 30’ doğusu arasındaki bölüm 0. saat dilimi (başlangıç saat dilimi) olarak belirlenmiştir. Greenwich’in doğusuna gidildikçe 15 ve katları meridyenler saat dilimlerinin merkezini oluşturur. Saat dilimlerinin merkezinin 7° 30’ doğu ve batısı saat dilimlerinin sınırını oluşturur.

📎Türkiye’nin Bulunduğu Saat Dilimi= Türkiye, ortak saat olarak 45° doğu meridyenini esas aldığından +3. saat diliminde yer alır.

Tarih Değiştirme Çizgisi

180° meridyeni Doğu ve Batı meridyenlerinin çakıştığı meridyendir. Bu nedenle 180° meridyenine “Doğu-Batı Meridyeni” denir. Bu meridyen aynı zamanda tarih değiştirme çizgisi olarak da kabul edilmiştir. Tarih değiştirme çizgisi, Bering Boğazı’ndan geçen ve Asya ile Kuzey Amerika’yı birbirinden ayıran çizgidir. Bu meridyenin doğusu ile batısı arasındaki zaman farkı 24 saattir. Bu çizginin batısından doğusuna geçildiği zaman tarihi bir gün ileri almak gerekir. Bu çizginin Amerika tarafına geçildiğinde (Batı Yarım Küre’de) tarih bir gün geri, Asya tarafına geçildiğinde (Doğu Yarım Küre’de) ise tarih bir gün ileri alınmaktadır.

Yerel Saat Hesaplamaları

Dünya kendi ekseni etrafında 24 saatte dönmektedir. Dünya’nın çevresi 360 meridyene bölündüğüne göre Güneş’in karşısından 24 saatlik sürede 360 meridyen geçer. Bu durumda

• Bir gün = 24 saat
• Bir saat = 60 dakika
• Bir gün = 24 x 60 = 1440 dakika
• Toplam meridyen sayısı = 360
• İki meridyen arası = 1440 / 360 = 4 dakikadır
• Her bir saatte 60/4 = 15 meridyen bulunmaktadır.

Yerel Saat Hesaplama Adımları

1. Saat farkı hesaplanacak iki nokta arasındaki meridyen (boylam) farkı bulunmalıdır.
   • Hesaplama yapılırken iki meridyen de doğu veya ikisi de batı meridyeni ise meridyen farkı bulmak için çıkarılır.
   • Meridyenlerden biri doğu diğeri batı meridyeni ise, meridyen farkı bulunurken toplanır. Bunun nedeni başlangıç noktasından doğuya ve batıya farklı yönlerde ilerlendiği için aralık toplanarak bulunur.
2. İlk adımda bulunan meridyen farkı zamana dönüştürülmelidir.
   • Meridyen farkının 4 dakika olduğunu yukarıda hesaplamıştık. Bu durumda meridyen farkı 4 ile çarpılır.
   • Burada zaman farkı 60 dakikadan büyük oluyor ise saate dönüştürülmelidir.
3. Önceki adımda bulunan zaman farkı yerel saate eklenir veya çıkarılır.
   • Yerel saati belli olan yerin doğusunda bir noktanın saati soruluyor ise zaman farkı eklenir.
   • Yerel saati belli olan yerin batısında bir noktanın saati soruluyor ise zaman farkı çıkarılır.

Örnek: 30° doğu boylamında yerel saat 9:00 iken 15° doğu boylamında yerel saat kaçtır?

Çözüm

• Öncelikle boylam farkı hesaplanır. 30°-15°=15° bulunur.
• 15° lik boylam farkı iki boylam arası zaman farkı olan 4 dakika ile çarpılır. 15° x 4= 60 dakika=1 saat bulunur.
• Önceki adımda bulunan iki boylam arasındaki zaman farkı 30° doğu boylamının yerel saatinden çıkarılır. 9:00-1 saat=8:00 bulunur.

Dünya’yı Düzlem Üzerinde Göstermenin Yolları: Projeksiyon Yöntemleri

Harita çizimlerinde Dünya’nın şeklinden dolayı meydana gelen bozulmaları en aza indirmek amacıyla kullanılan harita çizim yöntemlerine “projeksiyon yöntemleri” denir. Projeksiyon yöntemleri ele aldığı alana göre 3 kısma ayrılır. Bu yöntemler;

Silindirik Projeksiyon

Bu projeksiyon yönteminde Dünya’nın çevresine Ekvator’a temas edecek şekilde kağıt sarılır ve küre üzerindeki şekiller kağıda yansıtılır. Bu yöntemle çizilen haritalarda ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe hata oranı artar. Bu yöntem ile dünyanın tamamı gösterilebilir. Şekil korunur ama alanda büyük bozulmalar meydana gelir. Bu çizim deniz ve hava haritaları için en uygun yöntemdir.

Konik Projeksiyon

Kürenin çevresine koni şeklinde bir kağıdın orta enlemlere değecek şekilde sarılması ile oluşturulur. Orta enlem ve dünya haritası çizimlerinde kullanılan yöntemdir. Alan korunur ama şekilde bozulma meydana gelebilir. Ekvatora doğru gidildikçe bozulmalar artar. Dünyanın sadece yarısı gösterilebilir.

Düzlem Projeksiyon

Dünya küresine teğet yerleştirilmiş bir düzlem üzerine çizilen haritalardır. Daha çok kutup çevresi haritalarının çiziminde kullanılır. Onun dışında dar alanlar ve büyük ölçekli haritalar da bu yöntemle çizilir. Bozulmalar çok fazladır. Kutuplardan ekvatora doğru gidildikçe bozulma oranı artar. En fazla bozulma dar alanlarda görülür. Bu yöntemle açılar korunurken; şekil ve alanlarda bozulmalar meydana gelir. Dünyanın sadece yarısı çizilebilir.

Ölçek

Dünya üzerindeki bir yerin gerçek görüntüsünün haritaya aktarılması aşamasında kullanılan küçültme oranına ölçek denir. Bir diğer deyişle ölçek; harita üzerindeki iki nokta arasındaki uzunluğun gerçek uzunluğa oranıdır.

Ölçek; kesir ölçek ve çizgi ölçek olmak üzere ikiye ayrılır.

Kesir Ölçek= Haritalarda en çok tercih edilen ölçek türüdür. Kesir ile gösterilir, yani pay ve paydadan oluşur. Pay, haritadaki uzunluğu; payda ise gerçek uzunluğu ifade eder. Kesir ölçeklerde birim cm olarak alınır. Kesir ölçekte pay sadece 1’dir ve harita üzerindeki 1 cm’yi gösterir. Payda ise küçültme oranına göre değişir. Gerçek uzunluğun ne kadar küçültüldüğünü gösterir.

Haritadaki uzunluk 1 cm ise, arazideki karşılığı 100.000 cm’ye eşittir. Gerçek uzunluklar metre ya da kilometreye çevrilerek okunur. Buna göre; ölçek 1 cm = 1 km’yi gösteriyor şeklinde yorumlanmalıdır.

✨Kısacası; kesir ölçekte payda ile ölçek arasında ters orantı vardır. Kesir ölçeğin paydasındaki değer büyüdükçe harita ve ölçek küçülür, paydaki değer küçüldükçe harita ve ölçek büyür.

Çizgi Ölçek (Grafik)= Haritalarda yatay çizilmiş bir doğru üzerine çentiklerle oluşturulmuş metre ya da kilometre türünden değerle gösterildiği ölçek türüdür. Çizgi ölçekte, çizilmiş doğrunun üstte yazılmış değerler gerçek uzunluğunu, doğrunun altında cm olarak verilen değer ise harita üzerindeki uzunluğu ifade eder.

Çizgi ölçek kullanılarak harita üzerindeki iki nokta arası kuş uçuşu uzaklık bulunabilmektedir. Harita üzerinde uzunluğunu bulunmak istenen iki nokta arasına cetvel ile ölçülüp, ölçülen uzunluğu çizgi ölçek üzerine koyularak gerçek uzunluk bulunabilir.

🌟🌟Haritalarda ölçek değişse bile yükselti, eğim, coğrafi koordinatlar ve gerçek alan değişmez.

Çizgi Ölçekten Yararlanılarak Gerçek Uzunluk Nasıl Bulunur?

Haritadaki uzunlukların gerçekte ne kadar olduğunu bulmak için çizgi ölçek kullanılabilir. İlk olarak, gerçekteki mesafesi aranan iki nokta harita üzerinde belirlenir ve bu noktalar bir kâğıt parçası üzerine işaretlenir. Daha sonra, bu işaretlenen kâğıt haritanın çizgi ölçeği ile hizalanır. Çizgi ölçeği yardımıyla iki nokta arasındaki gerçek mesafe hesaplanır.

Büyük ve Küçük Ölçekli Haritaların Karşılaştırılması

Haritalarda Dağılışları Gösterme Yöntemleri

Belirli bir bölgedeki coğrafi unsurların dağılışı harita üzerinde gösterilir. Bu haritalarda, doğal, beşeri ve ekonomik özelliklerin nerede bulunduğuna dair modeller ve desenler görselleştirilir. Coğrafi olaylar, olgular veya unsurlar haritalarda sembollerle ifade edilir. Haritaya aktarılmak istenen mekansal veriler, nokta, çizgi veya alan sembolleri kullanılarak gösterilir.

Haritalar, tarih, arkeoloji, sosyoloji, psikoloji, meteoroloji, jeoloji, ekoloji, çevre, tıp, kamu yönetimi ve ekonomi gibi birçok farklı alanda etkili bir ifade aracı olarak kullanılır. Dünyadaki olay, olgu ve unsurların konumunu, yayılış alanını, niteliğini, miktarını ya da hareketlerini göstermek amacıyla çeşitli özelliklere sahip haritalar geliştirilmiştir. Bu dağılışların gösterilmesinde kullanılan yöntemlerin her birinin kendine özgü güçlü ve zayıf yönleri bulunur. Haritada dağılımı göstermek için kullanılacak yöntem, görselleştirilecek veri türüne ve iletilmek istenen mesaja uygun olarak seçilir.

Korokromatik Haritalar

Korokromatik haritalar, tematik haritaların bir türü olup, belirli bir bölgedeki farklı alanların çeşitli özelliklerini renklerle gösteren haritalardır. Bu haritalarda, her bir bölge ya da alan, belirli bir özelliğe göre farklı renklerle renklendirilir. Genellikle idari sınırlar, toprak türleri, bitki örtüsü, arazi kullanımı gibi coğrafi unsurların dağılımını göstermek amacıyla kullanılır. Renklerin kullanımı sayesinde, haritadaki bölgeler arasındaki farklılıklar ve benzerlikler görsel olarak kolayca ayırt edilebilir.

Koroplet Haritalar

Koroplet haritalar, belirli bir coğrafi bölgedeki verilerin, renk tonları ya da desenlerle gösterildiği tematik haritalardır. Bu haritalar, genellikle oran, yoğunluk, yüzde gibi niceliksel verileri görselleştirmek için kullanılır. Farklı coğrafi birimlerde (örneğin, ülkeler, iller, ilçeler) belirli bir veri setinin dağılımını ya da yoğunluğunu göstermek amacıyla kullanılır. Haritada, her bir bölgeye veri değerine göre farklı renk tonları atanır; genellikle koyu renkler yüksek değerleri, açık renkler ise düşük değerleri temsil eder.

İzoplet ve İzometrik Haritalar

İzoplet haritalar ve izometrik haritalar birbirine çok benzeyen, belirli bir alanda aynı değeri gösteren noktaların birleştirilmesiyle oluşturulan çizgisel tematik haritalardır.

İzoplet haritalar, aynı değeri gösteren noktaların birleştirilmesiyle oluşan çizgilerden (izopleth) meydana gelir. Bu haritalar, sürekli bir yüzey üzerinde değişen değerlerin mekânsal dağılımını göstermek için kullanılır. İzoplet haritalar, genellikle oran ve yoğunluk gibi sürekli değişen verilere göre hazırlanır.

İzometrik haritalar da tıpkı izoplet haritalar gibi aynı değere sahip noktaların birleştirilmesiyle çizgiler oluşturan haritalardır. Ancak izometrik haritalar, ölçülebilir fiziksel değişkenlerin mekânsal dağılımını göstermek için kullanılır. İzoplet haritalara benzer olsa da, izometrik haritalarda gösterilen veri genellikle ölçülmüş fiziksel veriler olur.

Noktalama Haritaları

Noktalama haritaları, belirli bir coğrafi alandaki veri dağılımını görselleştirmek için noktalar kullanılarak oluşturulan tematik haritalardır. Her nokta, belirli bir değeri ya da birimi temsil eder ve bu noktaların yoğunluğu, haritadaki veri dağılımını ifade eder. Noktalama haritaları, genellikle yoğunluk, dağılım ve miktar gibi unsurların gösteriminde kullanılır. Noktalar, haritada verinin coğrafi dağılımını anlamayı kolaylaştırır ve görsel olarak bilgiyi basit bir şekilde sunar.

Oransal Sembol Haritaları

Oransal sembol haritaları, belirli bir coğrafi alandaki verilerin miktarlarını veya yoğunluklarını göstermek için farklı büyüklükte semboller (genellikle daireler, kareler veya başka şekiller) kullanan tematik haritalardır. Her sembolün büyüklüğü, haritada gösterilen verinin miktarına orantılı olarak değişir. Bu haritalar, veriler arasındaki farkları ve bölgesel dağılımları görsel olarak net bir şekilde ortaya koymak amacıyla tasarlanmıştır.

Akış Haritaları

Akış haritaları, coğrafi bölgeler arasındaki hareket, akış ve taşımayı görselleştirmek için kullanılan tematik haritalardır. Bu tür haritalar, belirli bir bölgeden diğer bölgelere olan akışları (örneğin, ticaret, göç, su taşımacılığı veya mal hareketleri) oklar ya da çizgilerle gösterir. Çizgilerin kalınlığı veya uzunluğu, haritada gösterilen akışın miktarını ya da yoğunluğunu ifade eder. Akış haritaları, iki ya da daha fazla yer arasındaki ilişkileri ve bağlantıları kolayca anlamayı sağlar.

Kartogram Haritalar

Kartogram haritalar, coğrafi bölgelerin gerçek yüzölçümlerini veya şekillerini, belirli bir veri setine göre orantısız şekilde yeniden ölçeklendiren ve dönüştüren tematik haritalardır. Bu tür haritalar, belirli bir verinin (örneğin, nüfus, ekonomi, üretim) görselleştirilmesini sağlamak için coğrafi alanların boyutlarını değiştirir. Kartogram haritalarında harita üzerindeki bölgelerin büyüklüğü, coğrafi alan yerine haritada gösterilen veri miktarına göre ayarlanır.

Haritada Yükselti ve Yer Şekilleri Nasıl Gösterilir?

Renklendirme Yöntemi

Bu yöntemin amacı; yer şekillerinin yükselti özelliklerini renklerle göstermektir. Bu yöntem izohips yöntemi ve kabartma yöntemi ile birlikte kullanılabilmektedir. Renklendirme yönteminde renkler yer şekillerini değil, yer şekillerinin yükselti basamakları için kullanılır.

Bu yöntemde yeşil renk her zaman ormanları, tarlaları ve ovaları; kahverengi olan yerler her zaman dağları göstermez. Renklendirme yönteminde yeşil renk alçak yerleri, sarı renk orta yükseklikteki yerleri, kahverengi yükseltinin fazla olduğu yerleri, mavi renk derinliği ifade etmektedir. Fiziki haritalarda bulunan beyaz renk ise buzulları işaret eder.

🚀 ÖNEMLİ:
Yeşil renk koyulaştıkça yükselti azalır, kahverenginin tonu koyulaştıkça yükselti artar, mavinin tonu koyulaştıkça derinlik artar!

Kabartma Yöntemi

Kabartma yöntemi ile haritalardaki yer şekilleri ölçekli maketleri yapılır. Kısacası üç boyutlu haritalardır. Yer şekilleri, gerçeğe yakın şekilde gösterilir. Bu yöntemle çizilen haritalarda yatay ve dikey olmak üzere iki farklı ölçek bulunur. Taşınması güç ve maliyetlidir.

Gölgelendirme Yöntemi

Bu yöntemin amacı; yer şekillerinin eğim özelliklerini göstermektir. Gölgelendirme yönteminde Güneş ışınlarının yer şekilleri üzerine kuzeybatı yönünden 45° açı ile geldiği kabul edilerek arazi gösterilir. Gölgelerin açık veya koyu olması eğim hakkında bilgi verir. Gölgeler koyu ise eğim fazladır.

Bu yöntemde yükselti basamakları bulunmaz. Bu nedenle gölgelendirme yöntemi ile çizilmiş haritalardan yükselti tespit etmek imkansızdır.

Tarama Yöntemi

Bu yöntemin amacı da yer şekillerinin eğim özelliklerini göstermektir. Tarama çizgileri ile çizilirler. Yer şekilleri kısa, kalın, sık veya ince, uzun, seyrek çizgilerle taranmış olarak gösterilir. Eğim arttıkça tarama çizgilerinin boyları kısalır, sıklaşır ve kalınlığı artarken; eğimin az olduğu yerlerde tarama çizgileri uzar, seyrekleşir ve incelir. Tarama çizgileri yok ise o yerler düzlüktür.

Bu yöntemle araziye ışığın belli bir açıdan geldiği kabul edilir. Işığın geldiği taraf aydınlık (açık gölge), diğer taraf karanlık (koyu gölge) gösterilir.

İzohips Yöntemi (Eş Yükselti)

Deniz seviyesine göre aynı yükseltide bulunan noktaların birleştirilmesiyle elde edilen kapalı eğrilere izohips veya eş yükselti eğrisi denir. Bu yöntemle yer şekillerinin gösterilmesine de izohips yöntemi denilmektedir. Bu yöntemde yer şekillerinin birçok özelliği aynı anda gösterilir.

İzohips haritaları üzerinde engebeler ve yer şekilleri (dağ, tepe); drenaj ağı, akarsu ağı (ırmak, çay); durgun sular (göller, denizler, barajlar); buzullar ve sürekli karlar; bitki örtüsü; kültürel yapıtlar (bina, yol, köprü) ve diğer unsurlar bulunabilir.

İzohipslerin Özellikleri

1. İzohipsler iç içe geçmiş kapalı eğrilerdir. Birbirlerini çevrelerler.
2. İzohipsler birbirini kesmezler veya uçları açık kalmaz. İzohipsleri kesen çizgiler akarsuları gösterir.
3. Her eğri kendisinden yüksek olan eğriyi çevreler. Dolayısıyla en dıştaki eğri en alçak yeri, en içteki eğri en yüksek yeri gösterir.
4. Aynı izohips eğrisi üzerinde bulunan bütün noktaların yükseltisi eşittir.
5. İzohipslerin nokta halini aldığı yerler dağ dorukla­rıdır.
6. En uzun çizilen izohips eğrisi en alçak, en kısa çizilen izohips eğrisi en yüksek değere sahiptir. (Çukur olan yerler hariç)
7. Kıyı çizgisinden 0 metre eğrisi geçmektedir. İzohips eğrilerinin başlangıç noktası deniz seviyesidir. 0 metre değerine sahip noktaları birleştirilmesiyle oluşturulan çizgiye “0 metre izohipsi” ya da “kıyıçizgisi” denir.
8. İzohipsler arasındaki yükselti farkına “sabit aralık değeri” denir. Sabit aralık değeri bir izohips haritasının tamamında aynıdır.
9. Sabit aralık değerini ölçek belirler. Ölçek küçüldükçe sabit aralık değeri artar.
10. Üzerinde ok işareti olan ve izohips çizgilerine göre daha kalın çizilen çizgiler, akarsu çizgileridir.
11. Akarsuyun her iki tarafındaki izohipslerin yükseltisi eşittir.
12. Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohipsin yüksel­tisi eşittir.
13. İzohipslerin sıklaştığı yerde eğim fazladır.
14. İzohipslerin seyreldiği yerlerde eğim azdır.
15. İzohips çizgilerinin ters V şeklini aldıkları yerler akarsu vadisini ifade eder. Sivri uçları akarsuyun geldiği yönü, açılan kolları ise gitmesi gereken yönü ifade eder.
16. İki akarsu vadisini birbirinden ayıran ve birbirine ters yönde eğimli yüzeyleri birleştiren yerlere sırt denir. Bir sırtın iki tarafında eğrilerin değeri aynıdır.
17. Bir haritada bulunan izohipsler arasındaki fark her yerde eşittir.
18. Çukur alanlar çukurluk istikametinde ok işareti konarak gösterilir.
19. Deniz ya da göllerde aynı derinliğe sahip noktaların birleştirilmesi ile elde edilen eğrilere “eş derinlik eğrisi” ya da “izobat” adı verilir.

İzohips eğrilerinin sık geçtiği yerlerde akarsuların;

• Yatak eğimleri fazladır.
• Akış hızı fazladır.
• Erozyon etkileri fazladır.
• Debileri artmaktadır.
• Aşındırma güçleri fazladır.
• Biriktirme güçleri fazladır.
• Derine aşınmaları artar.
• Yanlara aşındırmaları azalır.
• Vadilerin yamaç eğimleri fazladır.
• Akarsular dar vadiler oluşturur.
• Vadiler “V” şeklindedir.
• Enerji potansiyelleri fazladır.
• Akarsu taşımacılığa ve ulaşıma elverişli değildir.

📚EK BİLGİ: Derinliği fazla olan deniz kıyılarında kıta sahanlığı dardır. Kıta sahanlığının dar olduğu kıyılarda izohips ya da izobatlar sıklaşır. Derinliği az olan deniz kıyılarında ise kıta sahanlığı geniştir.

İzohips Haritalarında Yeryüzü Şekilleri

Dağ-Tepe

İzohips haritalarında iç içe kapanmış eğriler varsa ve eğrilerin değerleri içteki küçük izohips halkasına doğru artıyorsa söz konusu şekil dağ veya tepedir.

Tepe; 500 metrenin altında olan kabartılardır. Dağ; 501 metrenin üzerindeki kabartılardır.

Çukur

Etrafı kapalı çukurlara çanak veya kapalı çukur denir. Çukurun en derin noktasına dip noktası denilmektedir. İzohipsler iç içe kapanıyor ve değerleri içteki küçük izohipse doğru azalıyorsa kapalı çukur (çanak) oluşur.

Çukuru tepeden ayırt ettiren özellik; gösterim şeklinin ok işaretleri ile olmasıdır. Ok işaretlerinin yönü yükseltinin azalma yönünü gösterir. Ok işaretinin başladığı izohips eğrisinden ok işaretinin bittiği izohips eğrisine kadar yükselti azaltılır.

Sırt

Tepe ya da dağın yarısına sırt denir. İki sırt birleşerek tepe ya da dağ oluşturur. İzohipsler yarım halka şeklinde verilmişse sırt gösteriliyor demektir. İzohipslerin değeri, dıştaki yarım izohips halkasından içteki küçük yarım izohips halkasına doğru artar.

Vadi

Akarsuların yataklarını derine ve yanlara doğru aşındırmaları sonucu oluşan ve genellikle içerisinde bir akarsu bulunduran uzun çubuklara vadi adı verilmektedir. İzohips çizgileri ters V şeklindedir. Sivri uçları akarsuyun geldiği yönü, açılan kolları ise gitmesi gereken yönü ifade eder.

Boyun

İki yüksek yer ya da alçak yer arasında kalan yere denir. Birbirini çevrelemeyen, komşu izohips halkaları şeklinde gösterilirler.

Delta

Akarsuların taşıdıkları alüvyonlarının denize döküldüğü yerde biriktirmeleri ile oluşan kıyı ovalarına denir. İzohips haritalarında akarsu çizgisinin kıyı çizgisinde sona erdiği yerde kara, akarsuyun kıyı çizgisine değdiği yerden denize doğru üçgen şeklinde çıkıntı yapmışsa delta oluşmuş demektir.

Delta oluşabilmesi için;

• Akarsuyun bol miktarda malzeme taşıyor olması,
• Denizin derin olmaması,
• Gelgitin güçlü olmaması,
• Kıyıda güçlü akıntıların olmaması gerekir.

Haliç

Gelgitin etkili olduğu kıyılarda akarsu ağzının aşınması ile oluşan aşınım şeklidir. İzohips haritalarında akarsuyun kıyı çizgisinde sona erdiği yerde deniz akarsuyun kıyı çizgisine değdiği yerden karaya doğru girinti yapmışsa haliç oluşmuş demektir.

Haliçler, gelgitlerin olduğu yerlerde görülür.

Uçurum

Eğimi oldukça fazla olan dik yamaçlara denir. yükselti farkının aniden değiştiği yerlerde meydana gelir. İzohipslerin sıklaştığı yerler eğimin arttığı yerlerdir. Birden fazla izohips çizgisi belli bir yerde sıklaşarak ya da tek bir çizgi oluşturacak şekilde görünüm almışsa uçurum oluşmuş demektir.

Falez (Yalıyar)

Dağların kıyıya paralel olarak uzandığı yerlerde dalgaların aşındırması ile oluşan kıyıdaki uçurumlara denir. İzohipslerin kıyı çizgisine yakın yerlerde sıklaştığı ya da kıyı çizgisi üzerinde tek bir çizgi halini aldığı görünümlerde falez oluşmuş demektir.

Kısacası falez; kıyıda yamaç eğiminin fazla olduğu ve yükseltinin birden arttığı yer şekilleri ile oluşur.

Şelale

Akarsuyun uçurum üzerinden düşmesi ile oluşan yer şekilleridir. İzohipslerin çok sıklaştığı ya da tek çizgi haline geldiği yerlerden akarsu geçiyorsa şelale oluşmuş demektir.

Ada

Etrafı su ile çevrili kara parçasına denir. İzohips haritasında okyanus, deniz, göl veya akarsu ortasında bulunan, dört bir yanı su ile çevrili ve izohipslerin kendi uçlarıyla kapanarak iç içe geçmiş halkalar şeklindeki yerlerde ada oluşmuş demektir.

Menderes

Akarsuyun, yatak eğiminin azaldığı yerlerde kıvrımlar yaparak akmasına verilen addır. Akarsuyun kıvrımlar yaptığı gösteriliyorsa menderes oluşmuş demektir.

Doruk (Zirve)

Arazinin en yüksek noktasına denir. Tepe ya da dağların gösterildiği izohipslerin en içteki nokta görünümlü izohipse denir.

Plato

Çevresine göre yüksekte kalmış akarsular tarafından dar ve derin vadilerle parçalanmış geniş ve yüksek düzlüklere denir.

Akarsuyun bulunduğu bir sahada izohips çizgileri seyrekken, akarsuyun her iki tarafında oldukça sıklaşmış ve çevresine göre yüksek düzlükler verilmişse plato oluşmuş demektir.

Ova

Çevresine göre alçakta kalmış, akarsular tarafından fazla aşındırılmamış geniş düzlüklere denir.

Akarsuyun bulunduğu bir sahada izohipslerin seyrek olarak ve değerlerin çevredeki izohipslere göre küçük değerlerle gösterildiği ve çevresine göre alçak düzlerin olduğu yerlerde ova oluşmuştur.

Yarımada

Üç tarafı su ile çevrili, denize doğru çıkıntı yapmış kara parçalarına denir.

İzohips çizgileri ile karanın denize doğru çıkıntı yaptığı yerlerde yarımada oluşmuş demektir.

Körfez

Koyların büyüklerine körfez adı verilir.

Okyanus, deniz ya da göl sularının karaların içine doğru girmiş şeklinde körfez oluşmuş demektir.

Krater

Yanardağların püskürmesi sırasında mağmanın izlediği yola volkan bacası ve bunun ağzına da krater denir. Bazı kraterlerin içerisi su ile dolabilir, onlara ise krater gölü denilmektedir.

İzohips çizgileri ile yüksek bir dağ gösterilmiş ve bu dağın zirvesinde bir çukur verilmişse krater oluşmuş demektir.

📚Profil= Profil, haritalardan faydalanarak belirlenen iki nokta arasında ya da bir çizgisel hat (örneğin, akarsu, yol gibi) boyunca yeryüzü şekillerinin yandan görünümünü, eğim ve yükselti değerlerini gösteren grafiklerdir. Profil çıkarma işlemiyle haritalarda kuş bakışı olarak görülen yer şekillerinin yandan görünümü elde edilir ve bu sayede arazinin yapısı hakkında detaylı bilgi edinilebilir. Bu profiller, arazi incelemeleri yapılarak yorumlanabilir.

Profil çıkarma, coğrafya, jeoloji, ormancılık, maden mühendisliği, inşaat mühendisliği gibi pek çok alanda yaygın olarak kullanılır. Örneğin, yeni yapılacak bir kara yolunun fizibilite çalışmaları sırasında profil analizinden yararlanılır. Profil grafikleri, yol eğiminin en uygun olduğu güzergâhın belirlenmesine, hafriyat miktarlarının hesaplanmasına ve su drenaj sistemlerinin tespit edilmesine yönelik önemli bilgiler sağlar.