Kuvvetli asitler ve bazlarla yapılan titrasyon, kimyada çözeltilerin derişimini bulmak için kullanılan önemli bir yöntemdir. Çözeltideki asidin ya da bazın miktarı, titrasyon yöntemiyle belirlenir. Bu yöntem günlük yaşamda özellikle su kirliliğinin incelenmesinde, gıda analizlerinde ve ilaç sektöründe sıklıkla kullanılır.
Kuvvetli Asit-Baz Titrasyonu Nedir?
Titrasyon, bir çözeltinin derişimini bulmak için başka bir çözeltiyle tepkimeye sokulması işlemidir. Kuvvetli asit-baz titrasyonunda, bir asit çözeltisi ile bir baz çözeltisi tepkimeye girer ve bu tepkime sonucunda çözeltinin pH değeri değişir. Örneğin, bir deneyde hidroklorik asit (HCl) gibi kuvvetli bir asidi, sodyum hidroksit (NaOH) gibi kuvvetli bir bazla karıştırabiliriz. Bu işlem sırasında çözeltinin pH değerini ölçerek, tepkimenin hangi aşamada olduğunu anlayabiliriz.
Günlük hayatta buna benzer bir durumu, limon suyu (asidik) ile bir miktar karbonat (bazik) karıştırdığımızda gözlemleyebiliriz; karışım köpürür ve nötrleşir.
Titrasyonun Temel Bileşenleri ve Formülleri
Bir titrasyon deneyinde genellikle üç temel bileşen bulunur:
- Standart Çözelti: Derişimi kesin olarak bilinen çözeltiye denir.
- Erlenmayer Çözeltisi: Derişimi bilinmeyen çözeltidir.
- İndikatör: Asitlik veya bazlık durumuna göre renk değiştiren maddedir. Örneğin fenolftalein veya metil oranj gibi maddeler kullanılır.
Titrasyon işleminde kullanılan formül şu şekildedir:
Bu formülde, asidin derişimini, asidin hacmini, bazın derişimini ve bazın hacmini temsil eder. Bu formül, asit ve bazın tepkimeye girerken eşit miktarda madde içerdiğini gösterir. Örneğin, bir deneyde 50 mL 0,1 M HCl çözeltisi kullanıyorsak ve bu çözeltiyi 0,1 M NaOH ile titrasyon yapıyorsak, tam nötrleşme için 50 mL NaOH kullanmamız gerekir.
Ayrıca, çözeltinin pH değerini hesaplamak için veya iyonlarının derişimini bilmemiz gerekir. pH şu formülle hesaplanır:
Eğer bazın etkisi fazlaysa, [OH\(^-\)] iyonu derişimini kullanarak pOH değerini bulur, ardından pH’ı şu şekilde hesaplarız:
Titrasyon Sürecinde pH Değişimi
Titrasyon sırasında pH değeri, çözeltiye eklenen baz miktarına bağlı olarak değişir. Örneğin, bir asit çözeltisine azar azar baz eklediğimizde, başlangıçta pH çok düşük olur çünkü asit baskındır. Baz eklemeye devam ettikçe pH yavaşça artar, ancak belirli bir noktada (eşdeğerlik noktası) pH birden hızla yükselir. Bu nokta, asit ve bazın birbirini tamamen nötrleştirdiği yerdir ve genellikle pH 7 olur.
Eşdeğerlik noktasından sonra daha fazla baz eklersek, çözelti bazik hale gelir ve pH 7’nin üzerine çıkar. Örneğin, bir deneyde 50 mL 0,1 M HCl çözeltisine 75 mL 0,1 M NaOH eklersek, fazla baz nedeniyle çözelti bazik olur ve pH 12 civarına ulaşabilir. Bu durumu, bir bardak suya çok fazla karbonat eklediğimizde çözeltinin tadının değişmesine benzetebiliriz.
Titrasyon İşlemi Nasıl Yapılır?
- Derişimi bilinmeyen asit çözeltisi Erlenmayer içine alınır.
- Uygun indikatör çözeltiye eklenir.
- Büret adı verilen özel cam boruya standart baz çözeltisi doldurulur.
- Büretten, baz çözeltisi yavaş yavaş Erlenmayerdeki asidin üzerine damlatılır.
- İndikatörün renk değiştirdiği nokta, titrasyonun tamamlandığı noktadır ve bu noktaya eşdeğerlik noktası denir.
- Eşdeğerlik noktasında asit ve baz mol sayıları eşitlenmiştir ().
Titrasyon Verilerini Anlama
Titrasyon sırasında elde edilen veriler genellikle bir tabloya yazılır. Bu tablolarda, eklenen baz miktarı ve buna karşılık gelen pH değerleri yer alır. Örneğin, bir deneyde 50 mL 0,1 M HCl çözeltisine farklı miktarlarda 0,1 M NaOH eklediğimizde pH değerleri değişir. Başlangıçta pH 1 civarındayken, 50 mL NaOH eklendiğinde pH 7’ye ulaşır (eşdeğerlik noktası). Daha fazla NaOH eklediğimizde ise pH 12’yi geçebilir.
Benzer şekilde, başka bir deneyde 20 mL 0,2 M HNO₃ çözeltisine NaOH ekleyerek pH değişimlerini ölçebiliriz. Bu tür tablolar, pH değişimlerini anlamamıza ve grafiğe dökmemize yardımcı olur. Bu durumu, bir tarif için malzemeleri azar azar ekleyip tadını kontrol etmeye benzetebiliriz.
Titrasyon Grafiklerinin Yorumlanması
Bir titrasyonda pH değeri zamanla değişir ve grafik çizilerek takip edilir. Başlangıçta asidik olan çözeltinin pH değeri, eklenen baz çözeltisi miktarına göre artar. Grafikte dik bir sıçrama yapılan nokta eşdeğerlik noktasıdır.
- Grafik yükselmeye başladığında çözeltinin asitliği azalır.
- Ani bir artışın yaşandığı nokta eşdeğerlik noktasını temsil eder.
- Bu grafik sayesinde eşdeğerlik noktası kolayca belirlenebilir.
