Jeolojik Afetler

Deprem

Yer kabuğundaki kırık fay hatları boyunca gelişen çok ani hareketlere deprem adı verilmektedir. Depremler birkaç saniye içerisinde gerçekleşse de fazlasıyla can ve mal kayıpları meydana getirmektedir. Doğal afetler arasında en fazla can ve mal kaybına neden olan felakettir.

⭐Yeryüzünde depremlerin en çok görüldüğü alanlar:

Büyük Okyanus Kıyıları (Pasifik Kuşağı)
Alp-Himalaya Kuşağı
Atlas Okyanusu’nun orta kesimidir.

Özellikle Çin, Japonya, Peru, Şili, Endonezya, Filipinler, Meksika, İtalya, Yunanistan, Türkiye, İran ve Pakistan dünyada en çok deprem meydana gelen ülkeleridir.

⭐Yeryüzünde deprem riskinin en az olduğu yerler;

Avustralya’nın batısı,
ABD ve Kanada’nın doğusu,
Kuzeybatı Avrupa, Grönland ve İskandinav Yarımadası,
Doğu Avrupa,
Sibirya,
Güney ve Orta Afrika,
Antartika

Depremlerin gücü ya da boyutu, büyüklük ve şiddet olarak iki şekilde ölçülür. Depremin büyüklüğü; deprem sırasında açığa çıkan enerjinin ölçüsüdür. Rihter tarafından bulunan bir yöntemle depremlerin aletsel büyüklüğünün bir ölçüsü olarak magnitüd tanımlanmıştır. Depremin magnitüdü depremin enerjisi hakkında yine de kesin bir bilgi vermemektedir.

Depremin şiddeti ise; depremin yapılar ve insanlar üzerindeki etkisinin ölçüsüdür. Mercalli şiddet ölçeği ile depremin şiddeti ölçülmektedir. Bu ölçeğe göre şiddetler Romen rakamları ile gösterilmektedir.

Türkiye’de Deprem

Türkiye Alp Himalaya Deprem Kuşağı’nda bulunmaktadır. Türkiye’nin bulunduğu bu konumda büyük levhalar arasında birçok küçük levha da yer almaktadır. Bu durum Türkiye’nin büyük bölümünün deprem kuşağı içinde yer almasına neden olmuştur.

Depremlerin yoğunlaştığı en önemli fay hattı; dünyanın en önemli ve aktif kırıklarından olan Kuzey Anadolu Fay Hattı’dır. Bu hat Bingöl Karlıova’dan başlayarak, Kuzey Anadolu’yu batı yönünde kat ederek, Bolu’dan itibaren farklı kollara ayrılarak Ege’nin kuzeyine doğru devam etmektedir. Son yüzyılda bu hat üzerinde iki önemli deprem yaşanmıştır: 1939’da Erzincan Depremi (şiddeti: 7,9), 1999’da Marmara Depremi (şiddeti: 7,4).

Diğer önemli fay hattı ise; Güney Marmara ve Ege Bölgesi’ni de içine alan Batı Anadolu Fay Kuşağı’dır. Buralardaki doğu–batı doğrultulu horst–graben sistemlerini içine almaktadır.

Doğu Afrika’dan başlayarak Kızıldeniz – Gor Çukuru hattından Türkiye’ye İskenderun Körfezi’nden giriş yapan Doğu Anadolu Fay Hattı ise Türkiye’deki bir başka fay hattıdır.

Deprem Öncesinde Yapılması Gerekenler

Öncelikle yerleşim yerlerine dikkat edilmelidir. Kaygan ve ovalık alanlara ev inşa edilmemelidir.
Yapıları deprem etkilerine dayanıklı yapmalıyız.
Eğitim ve tatbikatlarla deprem bilincini geliştirmeliyiz.
Binaları sağlam yapmalıyız.
Mevcut binaların dayanıklılığını artırmalıyız.
Evleri tek ya da iki katlı yapmalıyız.
Evlerde banyo ve mutfaktaki dolaplara sürgü yapmalı, odalardaki dolapları, rafları duvara monte etmeliyiz.
Evlere sigorta yapmalıyız.
Acil durum çantası yapmalıyız.

Deprem Sırasında Yapılması Gerekenler

Panik yapmamalıyız.
Ocak, fırın vb. cihazları kapatmalıyız.
Sarsıntı geçtikten sonra elektrik, gaz ve su vanalarını kapatmalıyız.
Merdiven, balkon, koridor, kolon ve balkonlardan uzak durmalıyız.
Asansör kullanmamalıyız.
Yaşam üçgeni alanı oluşturmalıyız.
Enerji hatlarından, diğer binalardan ve duvar diplerinden uzak durmalıyız.
Deniz kıyılarından uzak durmalıyız.
Yamaç altlarından uzaklaşmalıyız.

Deprem Sonrasında Yapılması Gerekenler

Panik yapılmamalıdır.
Sarsıntı geçince önceden hazırladığımız acil durum çantasını alarak bulunduğumuz yerlerden çıkarak toplanma alanlarına gitmeliyiz.
Yıkılan yapılarda yapılan kurtarma çalışmalarına yardım etmeliyiz.
İkinci sarsıntı ihtimaline karşı hazırlıklı olmalıyız.
Telefon hatlarını gereksiz yere meşgul etmemeliyiz.
Trafiği engellememeliyiz.
Zarar görmüş binalara girmek için en az bir saat beklemeliyiz.
Deniz kenarlarına gitmemeliyiz.

Tsunami

Tsunami; okyanus ya da deniz tabanlarında oluşan deprem, volkanik patlama ve heyelanlar sonucunda meydana gelen dev dalgalara denir. Japonca bir kelimedir. Tsunamiler; oluşum, yayılma ve sel olarak üç aşamada gerçekleşmektedir. Oluşum aşamasında okyanus ya da deniz tabanında deprem meydana gelir. Bunun sonucunda da su dengesi bozulur. Yayılma evresinde dalgalar, deprem bölgesinden kıyılara doğru hızla yayılır. Sel evresinde ise kıyılarda yer alan yerleşmeler, limanlar, tesisler su altında kalır.

Japonya, Filipinler, Endonezya, Şili, Çin, Hindistan, İspanya, Portekiz, Türkiye tsunami riskinin en fazla olduğu ülkelerdir. Tsunamilere bağlı olarak doğal afetlerin en çok görüldüğü yerler Büyük Okyanus kıyıları yani Ateş Çemberi kuşağıdır.

⭐Tsunaminin olumsuz etkilerini azaltmak için;

Erken uyarı sistemleri kurulmalıdır.
Tsunami esnasında olabildiğince yüksek yerlere çıkılmalıdır.

Türkiye’de Tsunami

Türkiye’de son 3000 yıllık süreçte 90’dan fazla tsunami meydana gelmiştir. Buna bağlı olarak başta Marmara olmak üzere Türkiye’yi çevreleyecek bütün denizlerde yaşanabilecek şiddetli bir deprem tsunami oluşturabilecektir.

Volkanizma

Volkanizma; magmanın yeryüzüne çıkmasına verilen addır. Magmadaki gazlar, kabuğun çatlaklı veya kırıklı yapısından havaya karışmaktadır. Böylece magma üzerindeki basınç azalır ve magma köpürerek kabuğa doğru yükselmeye başlar. Sonucunda ise volkanizma oluşur.

Yeryüzündeki volkanların çoğu Büyük Okyanus çevresinde ve adalarında bulunmaktadır. Bu nedenle bu gölgeye ateş çemberi adı da verilmektedir. Dünya’da bulunan 550 aktif volkanın 3/4ü ateş çemberi bölgesinde bulunmaktadır. Geri kalan önemli volkanlar ise Akdeniz çevresi, Alp-Himalaya Dağları’nın çevresi, Doğu Afrika ve Orta Amerika’dadır.

Dünya'da bulunan aktif volkanların haritası

Volkanizmalarda katı, sıvı ve gaz şeklinde çıkan malzemeler ile volkanik depremler canlılar ve doğa üzerinde olumsuzluklara neden olmaktadır. Örneğin; volkanizma sırasında çıkan yakıcı ve zehirli gazlar daha sonrasında asit yağmurlarına neden olabilmektedir. Aynı zamanda volkanizma sırasında çıkan lav akıntıları geçtikleri yerleri yakarak yok etmektedir. Tüm bunlara rağmen volkanizma her zaman afet durumunda değildir. Volkanizmanın olduğu topraklar dünya üzerindeki en verimli topraklardır. Bu nedenle insanlar volkanizmaların yanında tarım yapmaya devam etmektedir.

Türkiye’de Volkanizma

Türkiye, Akdeniz Havzası’nda yer almaktadır. Buna rağmen Türkiye’de aktif bir volkan bulunmamaktadır. En son volkanik faaliyet nemrut Dağı’nda görülmüştür. Aynı zamanda Erciyes, Hasan Dağı, Büyük ve Küçük Ağrı Dağları ve Tendürek Dağı’nda küçük de olsa volkanik faaliyetlerin görüldüğü tespit edilmiştir.

Kütle Hareketleri

Yer çekiminin etkisi ile kaya kütlelerinin veya malzemelerin yamaçlardan aşağıya doğru kütlesel olarak yer değiştirmesi olayına kütle hareketi adı verilmektedir. Kütle hareketlerinin en önemli iki nedeni; yer çekimi ve yamaç dengesinin bozulmasıdır. Kütle hareketleri; heyelan, kaya düşmesi, çamur akıntısı, toprak kaymsı ve kaya bloğunun devrilmesidir.

Heyelan

Heyelan; eğimli arazilerde toprak ve taş kütlelerinin bulundukları yerlerden ayrılarak aşağılara doğru kayması ve düşmesi olayına denilmektedir. Heyelanlar her yıl insanların can ve mal kaybına yol açan önemli doğal afetlerden biridir.

Heyelanların oluşmasında arazinin eğimli olması, kar erimeleri sonucu toprağın suya doygun hale gelip gevşemesi, aralıksız yağan yağışlar, kaya ve toprağın cinsi, tabakaların durumu ve beşeri faktörler etkilidir.

Heyelanlar engebeli arazilerin ve yoğun yağışların olduğu yerlerde etkilidir. Dünya’da en fazla heyelan görülen yerler; Çin, Hindistan, Filipinler, Endonezya, Şili, Peru, İtalya ve Nepal’dir. Heyelanlar yerleşim yerlerine yakın yerde gerçekleştiği zaman fazlasıyla can ve mal kaybına neden olmaktadır. Bazı yolların kapanması sonucu ulaşımın aksamasına, taşımacılık hizmetlerinin yavaşlamasına da neden olmaktadır.

⭐Toprak kayması ve heyelanlardan korunmak için;

Öncelikle eğimi fazla olan yamaçlardaki bitki örtüsü korunmalı,
Bitki örtüsü olmayan yamaçlar ağaçlandırılmalıdır.
Ayrıca yamaç dengesi bozulmamalı ve yamaçlarda istinat (destek) duvarları yapılmalıdır.

Kaya Düşmesi

Dağlık alanlarda, dik yamaçlardan kopan iri kaya parçalarının aşağıya doğru düşmesine kaya düşmesi denir. Falezlerden, yamaçlardan, mağara tavanlarından veya sivri dağ doruklarından genellikle kaya düşmektedir. Türkiye’de en fazla Kayseri, Ürgüp-Göreme, Adana, Ankara, Bolu, Trabzon illerinde görülmektedir.

Çamur Akıntısı

Su ile doygun hale gelen yüzey malzemelerinin bitki örtüsünden yoksun yamaçlarda eğim doğrultusunda aşağıya doğru akması olayına çamur akıntısı denir. Kurak ve yarı kurak bölgelerde genellikle görülür. Yamaçların dik olması, sağanak şeklinde yağışların olması, bitki örtüsünün zayıf olması çamur akıntısının nedenleridir. Türkiye’de en fazla Akdeniz Bölgesi’nde görülmektedir.

Türkiye’de Kütle Hareketleri

Türkiye’de en fazla heyelan kütle hareketi görülmektedir. Bunun nedeni ise iklim ve jeolojik özellikleridir.

Türkiye’de heyelanların büyük çoğunluğu Karadeniz’de Kuzey Anadolu Dağları’nın çevresi ile Doğu Anadolu’nun güneybatısı ve orta kesimlerinde görülmektedir. Karadeniz Bölgesi’nin %89’u heyelana duyarlıdır ve bu bölgede büyük ölçüde can ve mal kayıplarına neden olan heyelanlar yaşanmıştır.